गोवर्धन परिक्रमा
हिंदू धर्मात गोवर्धन परिक्रमेला खूप महत्त्व आहे. गोवर्धन हे हिंदूंचे प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र मथुरेपासून 26 किमी अंतरावर आहे. हे पश्चिमेला डीग महामार्गावर वसलेले आहे. या स्थानाच्या प्रत्येक कणात भगवान श्रीकृष्ण वास करतात असे म्हणतात. येथे एक प्रसिद्ध पर्वत आहे, ज्याला 'गोवर्धन पर्वत' किंवा 'गिरीराज' म्हणतात. हा पर्वत लहान वाळूच्या दगडांनी बनलेला आहे. या पर्वताची लांबी 8 किमी आहे. आहे. प्रदक्षिणा केल्याने सर्व मनोकामना पूर्ण होतात, अशी हिंदू धर्माची श्रद्धा आहे. हे श्रद्धेचे अनोखे उदाहरण आहे. म्हणूनच या पर्वताचे लोक प्रदक्षिणा पूर्ण करतात. दररोज शेकडो भाविक आपल्या मनोकामना घेऊन गोवर्धनला येतात आणि 21 किलोमीटरची प्रदक्षिणा घालतात. वर्षभर भाविकांची गर्दी असते. हिवाळा, उन्हाळा आणि पाऊस याची पर्वा न करता लोक येथे 365 दिवसात कधीही येऊन नतमस्तक होतात.
पौराणिक कथा
भगवान श्रीकृष्णाचे वडील नंद महाराज यांनी एकदा त्यांचे भाऊ उपनंद यांना विचारले की - "गोवर्धन पर्वत वृंदावनाच्या पवित्र भूमीवर कसा आला?" तेव्हा उपनंद म्हणाले की- "पांडवांचे पितामह पांडू यांनी हाच प्रश्न त्यांचे आजोबा भीष्म पितामह यांना विचारला होता. या प्रश्नाच्या उत्तरात भीष्म पितामहांनी पुढीलप्रमाणे कथा सांगितली-
एके दिवशी गोलोक वृंदावनात भगवान श्रीकृष्ण राधारिणीला म्हणाले की- "जेव्हा आपण ब्रजभूमीवर जन्म घेऊ, तेव्हा तिथे अनेक प्रकारे आनंद घेऊ. तेव्हा आपण निर्माण केलेल्या लीला पृथ्वीवरच्या लोकांच्या स्मरणात कायम राहतील. पण काळाच्या बदलाने या सर्व गोष्टी तशाच राहणार नाहीत आणि नष्ट होतील. पण गोवर्धन पर्वत आणि यमुना नदी पृथ्वीच्या शेवटपर्यंत राहतील. ही सर्व कहाणी ऐकून राधाराणी प्रसन्न झाली.
परिक्रमा
गोवर्धन परिक्रमा नकाशा
गोवर्धन पर्वताची परिक्रमा 21 किलोमीटरची आहे. जे पूर्ण होण्यासाठी 5 ते 6 तास लागतात. गोवर्धन परिक्रमेला येणाऱ्या भाविकांची संख्या मोठी आहे. श्रीकृष्णाचा आशीर्वाद घेण्यासाठी जगभरातून भाविक येतात. विशेष सणांना येथे येणाऱ्या भाविकांच्या संख्येत मोठी वाढ होते. येथील मुख्य सण म्हणजे गोवर्धन पूजा आणि गुरुपौर्णिमा. या दोन्ही सणांना हा आकडा पाच लाखांच्या पुढे जातो. तसे येथे प्रत्येक महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या एकादशीपासून पौर्णिमापर्यंत जत्रा भरते. प्रदक्षिणा करताना प्रवासी राधे-राधे म्हणतात, त्यामुळे संपूर्ण वातावरण राधामय होऊन जाते. परिक्रमेला निश्चित वेळ नाही. परिक्रमा केव्हाही करता येते. साधारणपणे परिक्रमा करण्यासाठी पाच ते सहा तास लागतात. पण नतमस्तक होऊन फिरणाऱ्याला आठवडा लागतो. उपासक आडवे पडून प्रदक्षिणा करतात आणि ज्या ठिकाणी त्यांना विश्रांती घ्यावी लागते ते चिन्हांकित करतात. विश्रांती घेतल्यानंतर ते चिन्हांकित जागेपासून पुन्हा प्रदक्षिणा सुरू करतात. काही साधू 108 दगड घेऊन प्रदक्षिणा करतात. ते आपले दगड एक एक करून पुढे करत राहतात आणि हळू हळू पुढे जात राहतात. ते त्यांची परिक्रमा काही महिन्यांत पूर्ण करू शकतात. ते जिथे थांबतात तिथूनच परिक्रमा सुरू होते. प्रदक्षिणा मार्गावरच साधू विश्रांती घेतात. इतर ठिकाणी जाऊन तो आराम करू शकत नाही. हा परिभ्रमणाचा नियम आहे.
दर्शनीय स्थळ
साक्षी गोपाळजी कान वाले बाबा मंदिर
येथे येणारे लोक गोवर्धन पर्वतावर बांधलेल्या गिरिराज मंदिरात पूजा करतात. यानंतर ते परिभ्रमणासाठी जातात. गोवर्धन पर्वतावरून प्रवास सुरू केल्यानंतर येणारे हे पहिले मंदिर आहे. येथे साक्षी गोपालजींचा मूर्ती आहे.
श्रीराधा-गोविंद मंदिर
हे मंदिर भगवान श्रीकृष्णाचा नातू वज्रनभ याने बांधले होते. हे मंदिर प्राचीन काळातील असल्याचे सांगितले जाते. येथे भव्य गोविंद कुंडही आहे. पौराणिक कथेनुसार, गिरिराज गोवर्धनच्या पूजेने इंद्राला राग आला आणि त्याने एवढा मुसळधार पाऊस पाडला की ब्रज बुडू लागला आणि त्यानंतर बाळकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून बुडणाऱ्या ब्रजला वाचवले. पराभूत होऊन इंद्र श्रीकृष्णाच्या आश्रयाला आला आणि कामधेनूच्या दुधाने त्यांच्यावर अभिषेक केला. गाईच्या बिंदूने म्हणजेच गायीच्या दुधाने ते ठिकाण तलावात रूपांतरित झाले जे गोविंद कुंड म्हणून प्रसिद्ध झाले. आजही तेथे गौ खूर, बंशी इत्यादी चिन्हे असलेली गिरीशिल आहेत.
राजस्थान सीमा
गोवर्धन पर्वताची लांबी सुमारे 08 किलोमीटरहून अधिक आहे. याचा अर्धा भाग उत्तर प्रदेशात येतो तर दुसरा भाग राजस्थानमध्ये. दुर्गा माता मंदिरहून पुढे राजस्थासची सीमा सुरु होते. या मंदिराच्या देवीला 'बॉर्डर वाली माता' देखील म्हटलं जातं. परिक्रमा मार्गावर येथे एक विशाल गेट बनलेलं आहे.
पूंछरी लौठा मंदिर आणि छत्री
परिक्रमा मार्गावर 'पूंछरी लौठा' नावाचे जागेवर खूप जुने भवन आहे ज्याला छत्री म्हणतात. येथे संत, साधु श्रीकृष्ण आणि गोवर्धन पर्वताचे भजन करतात.
हरजी कुंड
परिक्रमा मार्गावर हरजी कुंड आहे. हरजी श्रीकृष्णाचे सखा होते जे कृष्णासह गायी चरण्यासाठी जात असे. येथे दोन लीला झाल्या होत्या त्यामुळे या कुंडाचे खूप महत्तव आहे. वर्तमानमध्ये या कुंडाचे पाणी पाणी घाण व गढूळ झाले आहे.
रुद्र कुंड
येथे एक विशाल रुद्र कुंड आहे, जिथे श्री कृष्णा लीला झाली होती.
राधाकृष्ण मंदिर आणि कलाधारी आश्रम
येथे राधा-कृष्णाचे मंदिर आहे. या मंदिरात अनेक वर्षांपासून परंपरेप्रमाणे आश्रम संत सेवा सुरू आहे. त्याची स्थापना सुमारे 70 वर्षांपूर्वी झाली. येथे दररोज 40 ते 50 संतांची ये-जा असते. येथे शेकडो गायी पाळल्या आहेत. हा आश्रम सदैव संतांच्या सेवेत कार्यरत आहे.
ठाकुर बिहारीजी महाराज मंदिर
हे मंदिर खूप जुने असल्याचे सांगितले जाते.
श्री लक्ष्मी वेंकटेश मंदिर, गऊघाट
दक्षिण भारतीय परंपरेतून या मंदिराची स्थापना 1963 साली झाली. हे मानसी गंगेच्या मध्यभागी वसलेले आहे. या मंदिराची पूजा करण्याची परंपरा दक्षिण भारतीय आहे.
चूतड टेका मंदिर
हे खूप जुने मंदिर आहे, त्याला आता नवे रूप देण्यात आले आहे. त्यात हनुमान, राम, लक्ष्मण, सीता आणि राधा-कृष्णाच्या मूर्ती आहेत. श्रीरामांना लंकेला जाताना समुद्रावर पुलाची गरज भासली तेव्हा दगड मागवण्यात आल्याचे सांगितले जाते. त्यावेळी हनुमान द्रोणागिरी पर्वतावर गेले. मग द्रोणागिरीने आपला मुलगा गिरिराज (गोवर्धन पर्वत) याला या कामासाठी पाठवले. हनुमान गोवर्धनासोबत समुद्र किनाऱ्यावर जात होते, तेव्हा आदेश आला की आता पुलाच्या बांधकामासाठी दगडांची गरज नाही. दरम्यान हनुमानाने गोवर्धन पर्वत येथे ठेवले. ते ही इथेच बसले होते. त्यामुळे या ठिकाणाचे नाव चुतड टीका पडले. दुसर्या आख्यायिकेनुसार श्रीकृष्णाने भयंकर पावसाच्या वेळी ब्रजला वाचवण्यासाठी गोवर्धन पर्वत उचलला. यानंतर श्रीकृष्णाने लोकांसह पर्वताची प्रदक्षिणा केली. यावेळी श्रीकृष्ण येथे बसले होते. तेव्हापासून या ठिकाणाला चुतड टीका असेही म्हणतात.
हनुमान पंचमुखी रूप
मंदिरासोबत येथे आश्रम देखील आहे जिथे अखंड 'रामायण' पाठ सुरु असतं.
केदारनाथ धाम माता वैष्णो देवी मंदिर
या मंदिराचे निर्माण केदारनाथ नावाच्या व्यक्तीने करवले होते. 50 वर्षांपूर्वी गऊ सेवा आणि धर्मार्थासाठी या मंदिराची स्थापना केली गेली होती.
उद्धव कुण्ड, गोवर्धन
श्रीकृष्ण जेव्हा मथुरेहून द्वारकेला गेले तेव्हा त्यांनी गोपींची स्थिती जाणून घेण्यासाठी उद्धवाला मथुरेला पाठवले. इथे उद्धवजी महाराज कुंडात बसले आहेत असे म्हणतात.
विट्ठल नामदेव धाम
परिक्रमा मार्गावर विट्ठल नामदेव मंदिर आहे.
राधा कुंड
ही कुंड राधाने तिच्या बांगड्याने खोदून बनवली होती. राधाकुंड आणि श्यामकुंडात स्नान केल्याने गोहत्येचे पाप धुऊन जाते, असे मानले जाते. येथील पुरोहितांच्या म्हणण्यानुसार कंसाच्या श्रीकृष्णाला मारण्याच्या सर्व योजना अयशस्वी होत असताना अरिष्टसुर या राक्षसाला पाठवण्यात आले. त्यावेळी कृष्ण गायी चरण्यासाठी गोवर्धन पर्वतावर गेले होते. येथे पोहोचल्यानंतर अरिष्टसुराने बैलाचे रूप धारण केले आणि गायींच्या बरोबरीने चालू लागला. दरम्यान श्रीकृष्णाने त्याला ओळखले आणि त्याचा वध केला. यानंतर ते राधाकडे गेले आणि तिला स्पर्श केले. यामुळे राधारानी खूप संतापल्या. गायीला मारल्यानंतर तिला स्पर्श करून मलाही पापाचा भागी बनवल्याचे त्यांनी सांगितले. या घटनेनंतर राधारानी बांगड्यातून खोदून कुंडाची स्थापना केली. मानसी गंगेचे पाणी घेऊन ते भरले. यानंतर सर्व यात्रेकरूंना कुंडावर येण्याची परवानगी देण्यात आली. येथे राधारानी आणि तिच्या मैत्रिणींनी स्नान करून गोहत्येचे पाप धुऊन टाकले.
श्याम कुंड
गोहत्येचे पाप संपवण्यासाठी श्रीकृष्णाने काठीने तळे बनवले. त्यांनी सर्व यात्रेकरूंना त्यात बसवले आणि स्नानही केले. येथे कार्तिक महिन्यातील कृष्णाष्टमीच्या दिवशी स्नान करण्याचे वेगळे महत्त्व आहे.
कुसुम सरोवर
येथे कुसुमचे वन आहे. श्रीकृष्णाने राधेची वेणी नेसलेली जागा म्हणून हे प्रसिद्ध आहे. हा तलाव प्राचीन आहे. पूर्वी ते कचक कुंड होते. 1819 मध्ये ओरछाचा राजा राजा वीरसिंग जुदेव याने ते निश्चित केले होते. यानंतर 1723 मध्ये भरतपूरचे महाराजा सूरजमल यांनी याला कलात्मक स्वरूप दिले. त्यांचे पुत्र महाराजा जवाहर सिंह यांनी 1767 साली येथे अनेक छत्र्या बांधल्या होत्या.
श्याम कुटी
येथे श्रीकृष्ण ने लीला केल्या होत्या.
मानसी गंगा मंदिर
या मंदिरात गंगा प्रतिमा आहे आणि श्रीकृष्णाच्या स्वरूपाची पूजा देखील होते. असे मानले जाते की गोवर्धन पर्वतावर अभिषेक होत असताना गंगाजलाची गरज होती. मग एवढं गंगाजल कसं आणायचं, असा प्रश्न सगळ्यांना पडला. या दरम्यान देवाने गंगा आपल्या मनाने गोवर्धन पर्वतावर अवतरली. तेव्हापासून तिला मानसी गंगा म्हणतात. पूर्वी सहा किलोमीटर लांबीची गंगा असायची, पण आता ती अगदी कमी अंतरावर आली आहे.
मंदिर गिरिराज जी
येथे गिरिराज (गोवर्धन पर्वत) मंदिर आहे. येथे सतत पूजा सुरुच असते. मंदिरात एक विशाल कुंड आहे ज्याला गोवर्धन पर्वत स्वरूप ठेवले आहे.
परिक्रमा समाप्त
या ठिकाणी भाविकांची प्रदक्षिणा समाप्त होते. येथे एक मोठा दरवाजा आहे. प्रदक्षिणा पूर्ण करून लोक स्वतःला धन्य समजतात.
