कोणार्क सूर्य मंदिर

कोणार्क सूर्य मंदिर भारतातील ओडिशा राज्यातील जगन्नाथ पुरीपासून 35 किमी उत्तर-पूर्व कोणार्क शहरात आहे. हे भारतातील निवडक सूर्यमंदिरांपैकी एक आहे. 1984 मध्ये, युनेस्कोने याला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली. येथील दगडांवर केलेले उत्कृष्ट कोरीव कामच या मंदिराची भावना सांगतात.

पौराणिक महत्त्व

हे मंदिर सूर्यदेवाला समर्पित होते, ज्याला स्थानिक लोक 'बिरांची-नारायण' म्हणतात. म्हणूनच या प्रदेशाला अर्का-क्षेत्र (अर्क=सूर्य) किंवा पद्म-क्षेत्र असे म्हणतात. पुराणानुसार भगवान श्रीकृष्णाचा पुत्र सांब याला त्याच्या शापामुळे कुष्ठरोग झाला होता. मित्रवनातील चंद्रभागा नदीच्या संगमावर कोणार्क येथे सांबाने बारा वर्षे तप केले आणि सूर्यदेवाला प्रसन्न केले. सर्व रोगांचा नाश करणाऱ्या सूर्यदेवाने त्याचे रोगही दूर केले होते. त्यानुसार सांबाने सूर्यदेवाचे मंदिर बांधण्याचा निर्णय घेतला. आजारपणानंतर चंद्रभागा नदीत स्नान करत असताना त्यांना सूर्यदेवाची मूर्ती दिसली. ही मूर्ती देव शिल्पी श्री विश्वकर्मा यांनी सूर्यदेवाच्या अंगावरून बनवली होती. सांबाने मित्रवन येथे बांधलेल्या मंदिरात ही मूर्ती स्थापित केली, तेव्हापासून हे स्थान पवित्र मानले जात होते.

इतिहास

कोणार्क मंदिराचे निर्माते राजा लांगुल नृसिंहदेव यांच्या अकाली मृत्यूमुळे मंदिराचे बांधकाम मोडकळीस आले, असे अनेक इतिहासकारांचे मत आहे. परिणामी, अपूर्ण रचना कोलमडली. परंतु हे दृश्य ऐतिहासिक डेटाद्वारे समर्थित नाही. 1278 मधील पुरीच्या माडल पणजी आणि काही ताम्रपटांच्या माहितीनुसार, राजा लांगुल नृसिंहदेवाने 1282 पर्यंत राज्य केले हे ज्ञात आहे. कोणार्क मंदिर 1253 ते 1260 च्या दरम्यान बांधले गेले असे अनेक इतिहासकारांचे मत आहे. त्यामुळे मंदिराचे अपूर्ण बांधकाम पाडण्याचे कारण समर्थनीय नाही.

स्थापत्य

कोणार्क हा शब्द 'कोण' आणि 'अर्क' या शब्दांच्या संयोगातून तयार झाला आहे. अर्का म्हणजे सूर्य, तर कोण म्हणजे कोपरा किंवा किनार. प्रस्तुत कोणार्क सूर्य-मंदिर हे लाल रंगाचा वाळूचा खडक आणि काळ्या ग्रॅनाइट दगडांपासून बनवलेले आहे. हे 1236-1264 ईसापूर्व गंगा राजवंशातील तत्कालीन सामंत राजा नृसिंहदेव यांनी बांधले होते. हे मंदिर भारतातील सर्वात प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. हे 1984 मध्ये UNESCO ने जागतिक वारसा स्थळ घोषित केले आहे. कलिंग शैलीत बांधलेले, सूर्य देव रथाच्या रूपात विराजमान आहेत आणि दगडांवर उत्कृष्ट नक्षीकाम केलेले आहे. संपूर्ण मंदिराची जागा सात घोड्यांनी ओढलेल्या चक्रांच्या बारा जोड्यांसह बांधलेली आहे, ज्यामध्ये सूर्य देव बसलेले दाखवले आहे. मात्र सध्या सातपैकी एकच घोडा शिल्लक आहे. मंदिराच्या पायथ्याशी सुशोभित करताना, बारा चक्रे वर्षाचे बारा महिने परिभाषित करतात आणि प्रत्येक चक्र आठ औरसांनी बनलेले आहे, जे दिवसाच्या आठ घड्याळांचे प्रतिनिधित्व करतात. येथे स्थानिक लोक सूर्य देवाला बिरांची-नारायण म्हणतात.

मुख्य मंदिर तीन मंडपात बांधलेले आहे. त्यापैकी दोन तंबू कोसळले आहेत. तिसर्‍या मंडपात जिथे मूर्ती होती तिथे इंग्रजांनी स्वातंत्र्यापूर्वी सर्व दरवाजे वाळू आणि दगडांनी भरले होते आणि मंदिराचे आणखी नुकसान होऊ नये म्हणून सर्व दरवाजे कायमचे बंद केले होते.

बाल्यावस्था-उदित सूर्य- ८ फीट

युवावस्था-मध्याह्न सूर्य- ९.५ फीट

प्रौढवस्था-अपराह्न सूर्य-३.५ फीट

प्रवेश केल्यावर, हत्तींवर आक्रमकपणे हल्ला करताना दोन सिंह बचावासाठी सज्ज दिसून येतात. दोन्ही हत्ती प्रत्येक माणसाच्या वर बसलेले आहेत. या मूर्ती एकाच दगडात बनवलेल्या आहेत. हे 28 टन 8.4 फूट लांब, 4.9 फूट रुंद आणि 9.2 फूट उंच आहेत. मंदिराच्या दक्षिणेकडील भागात दोन सजवलेले घोडे आहेत, ज्यांना ओरिसा सरकारने त्यांचे प्रतीक म्हणून दत्तक घेतले आहे. ते 10 फूट लांब आणि 7 फूट रुंद आहेत. मंदिरात सूर्यदेवाची भव्य यात्रा दर्शविली आहे. त्याच्या प्रवेशद्वारावर नट मंदिर आहे. हे ते ठिकाण आहे जिथे मंदिरातील नर्तक सूर्यदेवाला नैवेद्य दाखवण्यासाठी नाचत असत. संपूर्ण मंदिरात फुल-घंटा आणि भौमितिक नमुने कोरलेले आहेत. या सोबतच मानव, देवता, गंधर्व, किन्नर इत्यादींच्या आकृती देखील संवेदनात्मक मुद्रांमध्ये दाखवल्या आहेत. त्यांची मुद्रा कामसूत्रातून घेतली आहे. मंदिराचे आता अर्धवट अवशेषात रूपांतर झाले आहे. येथील कलाकृतींचा संग्रह भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाच्या सूर्य मंदिर संग्रहालयात जतन केलेला आहे. महान कवी आणि नाटककार रवींद्रनाथ टागोर यांनी या मंदिराबद्दल लिहिले आहे:- कोणार्क जिथे दगडांची भाषा माणसापेक्षा श्रेष्ठ आहे.

तेराव्या शतकातील मुख्य सूर्यमंदिर, एका मोठ्या रथाच्या रूपात बांधलेले, सुसज्ज चाकांच्या बारा जोड्यांसह, आणि सात घोडे ओढलेले आहे. हे मंदिर भारतातील उल्लेखनीय स्मारकांपैकी एक आहे. येथील वास्तूचे प्रमाण दोषांपासून मुक्त असून परिमाण आश्चर्यकारक आहेत. येथील वास्तू वैभव आणि मानवी निष्ठेचा सुसंवादी मिलाफ आहे. मंदिराचा प्रत्येक इंच अतुलनीय सौंदर्य आणि कृपेच्या कलाकृतींनी परिपूर्ण आहे. हजारो शिल्पे, देवता, देवता, गंधर्व, मानव, वाद्य, प्रेमी, दरबारातील प्रतिमा, शिकार आणि युद्ध यांच्या प्रतिमांनी भरलेले त्याचे विषयही मनमोहक आहेत. या मध्ये सुशोभित प्राणी आणि पक्षी (सुमारे दोन हजार हत्ती, फक्त मुख्य मंदिराच्या तळाच्या पट्ट्यामध्ये फिरतात) आणि पौराणिक प्राणी, तसेच बारीक आणि गुंतागुंतीचे बालस्ट्रेड्स आणि भौमितिक नमुने आहेत. ओरिया कलाकुसरीची उत्कृष्ट हिऱ्यासारखी गुणवत्ता संपूर्ण कॉम्प्लेक्समध्ये दिसते.

हे मंदिर त्याच्या कामुक मुद्रा असलेल्या शिल्पांसाठीही प्रसिद्ध आहे. या आकृत्यांचा विषय स्पष्टपणे दर्शविला आहे परंतु अत्यंत सौम्यता आणि लयीत. जीवनाकडे पाहण्याचा हा दृष्टिकोन कोणार्कच्या इतर सर्व कलाकुसरीच्या बांधकामांमध्येही दिसून येतो. वास्तववादाचे आकर्षक मिश्रण असलेल्या या जीवन जत्रेत हजारो मानव, प्राणी आणि खगोलीय प्राणी काम करताना दिसतात. हे ओरिसाचे सर्वोत्तम काम आहे. त्याची उत्कृष्ट कलाकुसर, कोरीव काम आणि प्राणी आणि मानवी आकृत्यांचे अचूक प्रदर्शन, हे इतर मंदिरांपेक्षा कितीतरी पटीने श्रेष्ठ असल्याचे सिद्ध करते.

हे सूर्यमंदिर भारतीय मंदिरांच्या कलिंगशैलीचे आहे, ज्यामध्ये कोनीय अटलिका (मिनारचे स्वरूप) छतसारख्या छतने झाकलेले आहे. आकाराने हे मंदिर ओरिसातील इतर शिखर मंदिरांपेक्षा फारसे वेगळे दिसत नाही. 128 फूट उंचीच्या नाट्यशाळेसह 229 फूट उंच मुख्य गर्भगृह बांधले आहे. त्यात अनेक आकृत्या पसरलेल्या आहेत. मुख्य देवता मुख्य गर्भात वास्तव्य करत असे, परंतु आता ते नष्ट झाले आहे. 

कोणार्क सूर्य मंदिराबद्दल रोचक तथ्ये

मंदिराच्या माथ्यावर एक जड चुंबक बसवण्यात आला होता आणि मंदिराच्या प्रत्येक दोन दगडांना लोखंडी पाट्या लावण्यात आल्या आहेत. चुंबकामुळे मूर्ती हवेत तरंगताना दिसते, असे सांगितले जाते.

सूर्य देवाला ऊर्जा आणि जीवनाचे प्रतीक मानले जाते. कोणार्कचे सूर्य मंदिर रोगांचे उपचार आणि इच्छा पूर्ण करण्यासाठी सर्वोत्तम मानले जाते.

कोणार्कचे सूर्य मंदिर ओडिशातील पाच महान धार्मिक स्थळांपैकी एक मानले जाते तर पुरी, भुवनेश्वर, महाविनायक आणि जाजपूर ही इतर चार स्थळे आहेत.

कोणार्क सूर्य मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे या मंदिराच्या पायथ्याशी 12 चाकांच्या जोड्या आहेत. खरं तर, ही चाके अद्वितीय आहेत कारण ती वेळ देखील सांगतात. या चाकांच्या सावल्या पाहून दिवसाच्या अचूक वेळेचा अंदाज लावता येतो.

या मंदिरात प्रत्येक दोन दगडांच्या मध्ये एक लोखंडी पत्रा आहे. मंदिराचा वरचा मजला लोखंडी तुळयांचा आहे. मुख्य मंदिराच्या शिखराच्या बांधकामात 52 टन चुंबकीय लोह वापरण्यात आले आहे. असे मानले जाते की या चुंबकामुळे मंदिराची संपूर्ण रचना समुद्राच्या हालचाली सहन करण्यास सक्षम आहे.

असे मानले जाते की कोणार्क मंदिरात सूर्याची पहिली किरणे थेट मुख्य प्रवेशद्वारावर पडतात. सूर्याची किरणे मंदिरातून जातात आणि मूर्तीच्या मध्यभागी असलेल्या हिऱ्यातून परावर्तित होतात आणि चमकदार दिसतात.

कोणार्क सूर्य मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला दोन विशाल सिंह बसवण्यात आले आहेत. हे सिंह हत्तीला चिरडताना दाखवले आहेत.

प्रत्येक हत्तीखाली मानवी शरीर आहे. जे मानवाला संदेश देणारे मनमोहक चित्र आहे.

कोणार्कच्या सूर्यमंदिर संकुलातील नाट मंदिर म्हणजेच नृत्यगृह देखील पाहण्यासारखे आहे.

मंदिराची रचना आणि त्यातील दगडी शिल्पे कामुक मुद्रेतील आहेत जे या मंदिराचे आणखी एक वैशिष्ट्य दर्शवतात.

कोणार्क सूर्य मंदिरात कसे पोहचाल

ओडिशा राज्यातील चंद्रभागा नदीच्या काठावरील कोणार्क सूर्य मंदिर पर्यटन स्थळाला भेट देण्यासाठी फेब्रुवारी ते ऑक्टोबर हा काळ सर्वोत्तम मानला जातो. कोणार्क हे एक छोटेसे ठिकाण आहे, जिथे हे मंदिर आहे, म्हणून प्रथम जवळच्या शहरांमध्ये पोहोचावे लागते आणि नंतर कोणार्क मंदिरात जावे लागते.

विमानाने कोणार्क सूर्य मंदिरात कसे पोहोचायचे - 

भुवनेश्वर विमानतळापासून कोणार्क 65 किमी अंतरावर आहे. भुवनेश्वर नवी दिल्ली, कोलकाता, विशाखापट्टणम, चेन्नई आणि मुंबई सारख्या प्रमुख भारतीय शहरांसाठी फ्लाइटने चांगले जोडलेले आहे. इंडिगो, गो एअर, एअर इंडिया सारख्या सर्व प्रमुख देशांतर्गत विमान कंपन्यांकडून भुवनेश्वरला दररोज उड्डाणे आहेत. तुम्ही विमानाने भुवनेश्वरला पोहोचू शकता आणि तेथून बस किंवा टॅक्सीने तुम्ही कोणार्क मंदिरात जाऊ शकता.

ट्रेनने कोणार्क सूर्य मंदिरात कसे पोहोचायचे - 

कोणार्कच्या जवळची रेल्वे स्टेशन भुवनेश्वर आणि पुरी आहेत. कोणार्क हे भुवनेश्वरपासून पिपली मार्गे 65 किमी आणि मरीन ड्राइव्ह रोडवर पुरीपासून 35  किमी अंतरावर आहे. पुरी हे दक्षिण पूर्व रेल्वेचे शेवटचे ठिकाण आहे. पुरी आणि भुवनेश्वर ते कोलकाता, नवी दिल्ली, चेन्नई, बंगलोर, मुंबई आणि देशातील इतर प्रमुख शहरे आणि शहरे या ठिकाणी जलद आणि सुपरफास्ट ट्रेन आहेत ज्याद्वारे तुम्ही येथे आल्यानंतर टॅक्सी किंवा बसने कोणार्कला पोहोचू शकता.

बसने कोणार्क सूर्य मंदिरात कसे पोहोचायचे - 

कोणार्क भुवनेश्वर पासून पिपली मार्गे सुमारे 65 किमी लांब आहे आणि येथून कोणार्कला पोहोचण्यासाठी एकूण दोन तास लागतात. हे पुरीपासून 35 किमी आहे आणि एक तास लागतो. पुरी आणि भुवनेश्वर येथून कोणार्कसाठी नियमित बस सेवा आहेत. सार्वजनिक वाहतुकीव्यतिरिक्त, पुरी आणि भुवनेश्वर येथून खाजगी पर्यटन बस सेवा आणि टॅक्सी देखील उपलब्ध आहेत.