वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांचा बलिदान दिन दरवर्षी आषाढ शुद्ध पौर्णिमा (गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी) साजरा केला जातो. यंदा, 2025 मध्ये, हा दिवस 11 जुलै रोजी आहे, जो त्यांच्या स्मृतिदिनाशी जुळतो. काही संदर्भांनुसार, त्यांचा बलिदान दिन 13 किंवा 14 जुलै 1660 रोजी मानला जातो, परंतु मराठ्यांच्या इतिहासात आषाढ पौर्णिमेला त्यांचे बलिदान विशेष स्मरणात ठेवले जाते.
बाजीप्रभू देशपांडे यांची वीरता आणि सहयोग:
बाजीप्रभू देशपांडे (1615-1660) हे मराठा साम्राज्याचे शूर योद्धे आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांचे निष्ठावान सरदार होते. त्यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील भोर तालुक्यातील हिरडस मावळ येथे चंद्रसेनिया कायस्थ प्रभू (CKP) कुटुंबात झाला. त्यांनी स्वराज्यासाठी अतुलनीय पराक्रम गाजवला आणि विशेषतः पावनखिंडीच्या लढाईत (1660) त्यांचे बलिदान अजरामर झाले.
पावनखिंडीचा पराक्रम
1660 मध्ये, सिद्दी जौहरच्या नेतृत्वाखालील आदिलशाही सैन्याने पन्हाळगडाला वेढा घातला होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांना गडावरून विशाळगडाकडे निघावे लागले. या धोकादायक प्रवासात बाजीप्रभूंनी महाराजांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी स्वीकारली. बाजीप्रभूंनी आपल्या 300 मावळ्यांसह गजापूरच्या घोडखिंडीत (आता पावनखिंड) सिद्दीच्या 10,000 सैनिकांना रोखून धरले, जेणेकरून शिवाजी महाराज सुरक्षितपणे विशाळगडावर पोहोचतील. अनेक जखमा झालेल्या असतानाही त्यांनी शत्रूसैन्याला खिंडीत अडकवून ठेवले. बाजीप्रभू आणि त्यांचे बंधू फुलाजी प्रभू यांनी आपल्या प्राणांचे बलिदान दिले. शिवाजी महाराजांनी विशाळगडावर पोहोचल्यावर तोफांचा आवाज केला, जो बाजीप्रभूंना महाराजांच्या सुरक्षिततेचा संदेश होता. हा आवाज ऐकूनच बाजीप्रभूंनी आपली अंतिम सांस घेतली. यामुळे घोडखिंड "पावनखिंड" म्हणून अमर झाली.
इतर योगदान
बाजीप्रभू हे हिरडस मावळचे पिढीजात देशकुलकर्णी होते आणि प्रारंभी बांदल सेनेचे दिवाण होते. त्यांचे प्रशासकीय कौशल्य आणि शौर्य पाहून शिवाजी महाराजांनी त्यांना स्वराज्यात सामील करून घेतले. त्यांनी पुरंदर, कोंडाना, राजापूर आणि रोहिडा किल्ले जिंकण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. अफझल खानाच्या वधासाठी बाजीप्रभूंनी रणनीती आखण्यात मोलाची मदत केली, ज्यामुळे मराठ्यांचा विजय झाला.
बाजीप्रभू हे शिवाजी महाराजांचे निष्ठावान अनुयायी होते. "लाख मेले तरी चालतील, पण लाखांचा पोशिंदा जगला पाहिजे" हे त्यांचे उद्गार त्यांच्या स्वामिनिष्ठेची साक्ष देतात. त्यांनी स्वराज्यासाठी आपल्या प्राणांचे बलिदान दिले, ज्यामुळे मराठा इतिहासात त्यांचे नाव अजरामर झाले.
स्मृती आणि स्मारके
बाजीप्रभू आणि फुलाजी यांची समाधी विशाळगडावर आहे, आणि पन्हाळगडावर त्यांचा पूर्णाकृती पुतळा उभारण्यात आला आहे. त्यांच्या पराक्रमावर आधारित "पावनखिंड" (2022) हा चित्रपट दिग्पाल लांजेकर यांनी बनवला, जो खूप यशस्वी ठरला.
सावरकरांनी त्यांच्या पराक्रमावर काव्य लिहिले, ज्यामध्ये "तोफे आधी न मरे बाजी सांगा मृत्यूला" अशा ओळी आहेत.
बाजीप्रभू देशपांडे यांचा बलिदान दिन आषाढ शुद्ध पौर्णिमेला (11 जुलै 2025) स्मरणात ठेवला जातो. त्यांनी पावनखिंडीच्या लढाईत 300 मावळ्यांसह 10,000 शत्रुसैन्याला रोखून स्वराज्याच्या रक्षणासाठी आपले प्राण अर्पण केले. त्यांचे प्रशासकीय कौशल्य, किल्ले जिंकण्यातील योगदान आणि अफझल खान वधातील रणनीती यामुळे ते मराठा इतिहासातील एक आदरणीय व्यक्तिमत्त्व आहेत.
वीर बाजीप्रभू देशपांडे बलिदान दिन विनम्र अभिवादन संदेश
वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांच्या बलिदान दिनी त्यांच्या अतुलनीय शौर्याला आणि स्वराज्यासाठी दिलेल्या प्राणांच्या समर्पणाला विनम्र अभिवादन! पावनखिंडीत त्यांनी दाखवलेला पराक्रम मराठा इतिहासात अजरामर आहे.
आषाढ पौर्णिमेच्या पवित्र दिवशी, वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांच्या बलिदानाला कोटी कोटी प्रणाम! त्यांच्या निष्ठेने आणि शौर्याने स्वराज्याच्या स्वप्नाला बळ दिले.
पावनखिंडीच्या रणांगणात स्वराज्यासाठी प्राण अर्पण करणाऱ्या वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांना बलिदान दिनी विनम्र श्रद्धांजली. त्यांचा पराक्रम प्रत्येक मराठ्याच्या हृदयात प्रेरणा जागवतो.
"लाख मेले तरी चालतील, पण लाखांचा पोशिंदा जगला पाहिजे" या उक्तीला प्रत्यक्षात आणणाऱ्या वीर बाजीप्रभूंना बलिदान दिनी नमन! त्यांचे बलिदान स्वातंत्र्याच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे.
वीर बाजीप्रभू देशपांडे यांच्या बलिदान दिनी त्यांच्या शौर्याला आणि स्वामिनिष्ठेला सलाम! पावनखिंडीतील त्यांचा पराक्रम आम्हाला कायम प्रेरणा देत राहील.
