शिव महापुराणात भगवान शिवाच्या 19 अवतारांचे वर्णन आढळते.
1. वीरभद्र अवतार
दक्षाने आयोजित केलेल्या यज्ञात माता सतीने शरीर सोडले तेव्हा भगवान शिवाचा हा अवतार झाला. जेव्हा भगवान शिवाला हे कळले तेव्हा त्यांनी रागाच्या भरात त्यांच्या डोक्यावरील केस ओढून पर्वताच्या शिखरावर आपटले. त्या केसांच्या पुढच्या भागातून मोठा भयंकर वीरभद्र प्रकटला. शिवाच्या या अवताराने दक्षाच्या यज्ञाचा नाश केला आणि दक्षाचा शिरच्छेद करून मृत्यूची शिक्षा दिली.
2. पिप्पलाद अवतार
भगवान शिवाच्या पिप्पलाद अवताराचे मानवी जीवनात खूप महत्त्व आहे. पिप्पलादच्या कृपेनेच शनीच्या दुःखाचे निवारण शक्य झाले. अशी आख्यायिका आहे की पिप्पलादांनी देवांना विचारले - माझे वडील दधीची मला जन्मापूर्वी सोडून गेल्याचे कारण काय आहे? शनीच्या दर्शनामुळेच असे दुर्दैव निर्माण झाल्याचे देवतांनी सांगितले. हे ऐकून पिप्पलादला खूप राग आला. त्याने शनीला नक्षत्रातून पडण्याचा शाप दिला.
शापाच्या प्रभावामुळे त्याच वेळी शनि आकाशातून पडू लागला. देवतांच्या विनंतीवरून, पिप्पलादने शनीला माफ केले की जन्मापासून ते 16 वर्षांपर्यंत शनि कोणाचेही नुकसान करणार नाही. तेव्हापासून नुसते पिप्पलादचे स्मरण केल्याने शनीची वेदना दूर होते. शिव महापुराणानुसार, स्वतः ब्रह्मदेवानेच शिवाच्या या अवताराचे नाव ठेवले.
3. नंदी अवतार
भगवान शंकर सर्व सजीवांचे प्रतिनिधित्व करतात. भगवान शंकराचा नंदीश्वर अवतार देखील त्याच गोष्टीचे अनुसरण करतो आणि सर्व सजीवांना प्रेमाचा संदेश देतो. नंदी (बैल) हे कर्माचे प्रतीक आहे, याचा अर्थ कर्म ही जीवनाची गुरुकिल्ली आहे. या अवताराची कथा पुढीलप्रमाणे - शिलाद मुनी ब्रह्मचारी होते. घराणेशाहीचा अंत पाहून त्यांच्या पूर्वजांनी शिलाद यांना मुले उत्पन्न करण्यास सांगितले. शिलादांनी पुत्रहीन आणि मृत्यूहीन संतान प्राप्त करण्याच्या इच्छेने भगवान शिवाची तपश्चर्या केली. तेव्हा स्वतः भगवान शंकरांनी शिलादांना पुत्ररूपात जन्म घेण्याचे वरदान दिले. काही वेळाने जमीन नांगरताना शिलाद यांना जमिनीतून जन्मलेले मूल दिसले. शिलादने त्याचे नाव नंदी ठेवले. भगवान शंकरांनी नंदीला आपला गणाध्यक्ष बनवले. अशा प्रकारे नंदी नंदीश्वर झाला. नंदीचा विवाह मरुतांची कन्या सुयशा हिच्याशी झाला होता.
4. भैरव अवतार
शिवपुराणात भैरवाचे वर्णन भगवान शंकराचे पूर्ण रूप आहे. एकदा भगवान शंकराच्या भ्रमाने प्रभावित होऊन ब्रह्मा आणि विष्णू स्वतःला श्रेष्ठ समजू लागले. मग तुळईच्या मध्यभागी एक नर आकृती दिसली. त्याला पाहून ब्रह्मदेव म्हणाले- चंद्रशेखर तू माझा मुलगा आहेस. म्हणून माझा आश्रय घे. ब्रह्मदेवाकडून असे ऐकून भगवान शंकर क्रोधित झाले. तो त्या पुरुष आकृतीला म्हणाला - कालाप्रमाणे शोभून तूच खरा कालराज आहेस. उग्र असणे म्हणजे भैरव. भगवान शंकराकडून हे वरदान मिळाल्यानंतर काल-भैरवाने आपल्या बोटाच्या नखाने ब्रह्मदेवाचे पाचवे डोके कापले. ब्रह्मदेवाचे पाचवे डोके कापून, भैरव ब्रह्मदेवाच्या हत्येच्या पापासाठी दोषी ठरला. काशीमध्ये भैरवाला ब्रह्महत्येच्या पापातून मुक्ती मिळाली. काशीच्या रहिवाशांसाठी भैरवाची भक्ती आवश्यक आहे असे म्हटले जाते.
5. अश्वत्थामा
महाभारतानुसार, पांडवांचे गुरू द्रोणाचार्य यांचा पुत्र अश्वत्थामा हा काल, क्रोध, यम आणि भगवान शंकर यांचा अवतार होता. आचार्य द्रोणांनी भगवान शंकरांना पुत्ररूपात प्राप्त करण्यासाठी कठोर तपश्चर्या केली होती आणि भगवान शंकरांनी त्यांना पुत्ररूपात अवतार घेण्याचे वरदान दिले होते. वेळ आल्यावर सावंतिक रुद्र आपल्या वाट्याला द्रोणाचा पराक्रमी पुत्र अश्वत्थामा म्हणून अवतरला. असे मानले जाते की अश्वत्थामा अमर आहे आणि तो आजही पृथ्वीवर राहतो. शिवपुराण (शत्रुद्रसंहिता-37) नुसार अश्वत्थामा अजूनही जिवंत आहे आणि तो गंगेच्या काठावर राहतो, पण त्याचे वास्तव्य कुठे आहे, हे सांगितलेले नाही.
6. शरभवतार
भगवान शंकराचा सहावा अवतार म्हणजे शरभवतार. शरभावतारामध्ये भगवान शंकराचे अर्धे हरीण (हरीण) आणि बाकीचे शरभ पक्षी (पुराणात वर्णिलेले आठ पायांचे प्राणी जे सिंहापेक्षा बलवान होते) असे होते. या अवतारात भगवान शंकराने नृसिंहाचा राग शांत केला होता. लिंग पुराणात शिवाच्या शरभावताराची कथा आहे, त्यानुसार भगवान विष्णूने हिरण्यकशिपूला मारण्यासाठी नृसिंहावतार घेतला. हिरण्यकश्यपूला मारूनही जेव्हा नरसिंहाचा राग शांत झाला नाही तेव्हा देवता शिवाच्या जवळ गेल्या. तेव्हा भगवान शिवांनी शरभावतार घेतला आणि या रूपात ते भगवान नरसिंहापर्यंत पोहोचले आणि त्यांची स्तुती केली, परंतु नरसिंहाचा राग शांत झाला नाही. हे पाहून शरभ रूपातील भगवान शिवांनी नरसिंहाला आपल्या शेपटीत गुंडाळले आणि ते उडून गेले. मग कुठेतरी भगवान नरसिंहाचा राग शांत झाला. त्याने शरभावताराची क्षमा मागितली आणि अत्यंत नम्र हावभावाने त्याची स्तुती केली.
7. गृहपती अवतार
भगवान शंकराचा सातवा अवतार म्हणजे गृहपती. त्याची कथा पुढीलप्रमाणे- नर्मदेच्या तीरावर धरमपूर नावाचे नगर होते. तेथे विश्वनर आणि त्याची पत्नी शुचिष्मती नावाचे ऋषी राहत होते. शुचिष्मतीला दीर्घकाळ निपुत्रिक राहिल्यानंतर एके दिवशी आपल्या पतीपासून शिवासारखा पुत्र मिळावा अशी इच्छा झाली. मुनी विश्वनर आपल्या पत्नीची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी काशीला आले. येथे त्यांनी कठोर तपश्चर्या करून भगवान शिवाच्या वीरेश लिंगाची पूजा केली.
एके दिवशी ऋषींना वीरेश लिंगाच्या मध्यभागी एक बालक दिसले. ऋषींनी शिवाची बालरूपात पूजा केली. त्यांच्या उपासनेने प्रसन्न होऊन भगवान शंकरांनी त्यांना शुचिष्मतीच्या गर्भातून अवतार घेण्याचे वरदान दिले. नंतर शुचिष्मती गर्भवती झाली आणि शुचिष्मतीच्या गर्भातून भगवान शंकर पुत्राच्या रूपात प्रकट झाले. असे म्हणतात की पितामह ब्रह्मदेवाने त्या बालकाचे नाव गृहपती ठेवले होते.
8. दुर्वासा ऋषी
भगवान शंकराच्या विविध अवतारांमध्ये ऋषी दुर्वासाचा अवतारही प्रमुख आहे. धार्मिक ग्रंथांनुसार, सती अनुसूयाचा पती महर्षी अत्री यांनी ब्रह्मदेवाच्या सांगण्यानुसार पत्नीसह रिक्षकुल पर्वतावर कठोर तपश्चर्या केली. त्याच्या तपाने प्रसन्न होऊन ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश तिघेही त्याच्या आश्रमात आले. तो म्हणाला- आमच्या वाट्याने तुला तीन पुत्र होतील, जे त्रैलोकीत प्रसिद्ध होतील आणि मातापित्यांची कीर्ती वाढवतील. वेळ आली तेव्हा ब्रह्मदेवाच्या अंशातून चंद्राचा जन्म झाला. विष्णूच्या अंशातून श्रेष्ठ संन्यास पाळणाऱ्या दत्तात्रेयांचा जन्म झाला आणि रुद्राच्या अंशातून दुर्वासा ऋषींचा जन्म झाला.
9. हनुमान
भगवान शिवाचा हनुमान अवतार सर्व अवतारांमध्ये श्रेष्ठ मानला जातो. या अवतारात भगवान शंकराने वानराचे रूप धारण केले. शिव-पुराणानुसार, विष्णूचे मोहिनी रूप पाहून, देव आणि दानवांना अमृत वाटताना, भगवान शिवाने लीलेवर मोहित होऊन आपले वीर्य सोडले. सप्त-ऋषींनी ते वीर्य काही पानांमध्ये साठवले. जेव्हा वेळ आली तेव्हा सप्तऋषींनी वानरराज केसरीची पत्नी अंजनीच्या कानात भगवान शिवाचे वीर्य ठेवले, ज्यातून अत्यंत तेजस्वी आणि पराक्रमी श्री हनुमानजींचा जन्म झाला.
10. वृषभ अवतार
भगवान शंकरांनी विशेष परिस्थितीत वृषभ अवतार घेतला. या अवतारात भगवान शंकराने विष्णूच्या पुत्रांचा वध केला. धार्मिक ग्रंथांनुसार, भगवान विष्णू जेव्हा राक्षसांना मारण्यासाठी अधोलोकात गेले, तेव्हा त्यांना तेथे अनेक चंद्रमुखी स्त्रिया दिसल्या. विष्णूने त्यांच्याबरोबर पळून जाऊन अनेक पुत्र उत्पन्न केले. विष्णूच्या या पुत्रांनी पाताळापासून पृथ्वीवर मोठा त्रास दिला. त्यांच्यामुळे घाबरलेल्या ब्रह्माजींनी ऋषी-मुनींना शिवाकडे नेले आणि रक्षणासाठी प्रार्थना करू लागले. तेव्हा भगवान शंकरांनी वृषभाचे रूप धारण करून विष्णूच्या पुत्रांचा वध केला.
11. यतिनाथ अवतार
भगवान शंकरांनी यतिनाथाचा अवतार घेऊन पाहुण्याचं महत्त्व पटवून दिलं होतं. या अवतारात पाहुणे बनून त्यांनी भिल्ल दाम्पत्याची परीक्षा घेतली, त्यामुळे भिल्ल दांपत्याला आपला जीव गमवावा लागला. धार्मिक ग्रंथानुसार शिवभक्त आहुक-आहुका भिल दांपत्य अर्बुदाचल पर्वताजवळ राहत होते. एकदा भगवान शंकर यतीनाथांच्या वेशात त्यांच्या घरी आले. भिल्ल दाम्पत्याच्या घरी रात्र काढण्याची इच्छा त्यांनी व्यक्त केली. आहुकाने आपल्या पतीला गृहस्थाच्या नम्रतेची आठवण करून देत, बाहेर रात्र घालवण्यासाठी आणि यतीला घरात विश्रांती देण्यासाठी स्वतःला धनुष्यबाण देऊ केले. अशा प्रकारे आहुक धनुष्यबाण घेऊन बाहेर गेला. पहाटे आहुका आणि यती यांनी पाहिले की आहुकाला वन्य प्राण्यांनी मारले आहे. हे ऐकून यतिनाथ खूप दुःखी झाले. तेव्हा आहुकाने त्यांना शांत केले आणि सांगितले की तुम्ही शोक करू नका. पाहुण्यांच्या सेवेत जीव ओवाळून टाकणे हा धर्म आहे आणि त्याचे पालन केल्याने आपण धन्य होतो. जेव्हा आहुका आपल्या पतीच्या चितेत जळू लागली तेव्हा शिवाने तिला दर्शन दिले आणि तिला पुढील जन्मात पुन्हा आपल्या पतीला भेटण्याचे वरदान दिले.
12. कृष्ण दर्शन अवतार
या अवतारात भगवान शिवाने यज्ञ इत्यादी धार्मिक कार्यांचे महत्त्व सांगितले आहे. त्यामुळे हा अवतार पूर्णपणे धर्माचे प्रतीक आहे. धार्मिक ग्रंथानुसार राजा नभागाचा जन्म इक्ष्वाकुवंशी श्रद्धादेवांच्या नवव्या पिढीत झाला. जेव्हा ते अभ्यासासाठी गुरुकुलात परतले नाहीत तेव्हा त्यांच्या भावांनी राज्याची विभागणी केली. ही बाब नभागला कळताच तो वडिलांकडे गेला. पित्याने नभागाला सांगितले की, यज्ञ करणाऱ्या ब्राह्मणांची आसक्ती दूर करून त्यांचा यज्ञ पूर्ण करून संपत्ती मिळवावी. त्यानंतर, यज्ञभूमीवर पोहोचल्यानंतर, नभागाने वैश्य देव सूक्ताचे स्पष्ट उच्चार करून यज्ञ केला. अंगारिक ब्राह्मण नभागाला यज्ञ-अवशेष धन देऊन स्वर्गात गेले. त्याच वेळी, कृष्ण दर्शनाच्या रूपात शिव प्रकट झाले आणि म्हणाले की यज्ञातील उरलेल्या संपत्तीवर त्यांचा अधिकार आहे. जेव्हा वाद झाला तेव्हा कृष्ण दर्शनाचे रूप असलेल्या भगवान श्रीकृष्णांनी वडिलांकडून निर्णय घेण्यास सांगितले. नभागाने विचारल्यावर श्रध्ददेव म्हणाले - तो मनुष्य, शंकर हा देव आहे. यज्ञातील उरलेली वस्तू त्याच्या मालकीची आहे. वडिलांचे म्हणणे मान्य करून नभागाने शिवाची स्तुती केली.
13. अवधूत अवतार
भगवान शंकरांनी अवधूत अवतार घेऊन इंद्राचा अहंकार ठेचला होता. धार्मिक ग्रंथांनुसार, एकदा बृहस्पति आणि इतर देवतांसह, इंद्र शंकराचे दर्शन घेण्यासाठी कैलास पर्वतावर गेला होता. इंद्राची परीक्षा घेण्यासाठी शंकरजींनी अवधूतचे रूप धारण करून त्याचा मार्ग रोखला. इंद्राने त्या माणसाला वारंवार अवज्ञा करून त्याचा परिचय विचारला, तरीही तो गप्प राहिला. यावर संतापलेल्या इंद्राने अवधूतवर हल्ला करण्यासाठी आपली वज्र सोडावी असे वाटताच त्याचा हात स्तब्ध झाला. हे पाहून बृहस्पतीने शिवाला ओळखले आणि अवधूतची अनेक प्रकारे स्तुती केली, त्यामुळे शिवाने इंद्राला क्षमा केली.
14. भिक्षुवर्य अवतार
भगवान शंकर हे देवांचे दैवत आहेत. जगात जन्माला आलेल्या प्रत्येक जीवाच्या जीवनाचा तो तारणहारही आहे. भगवान शंकराचा भिक्षुवर्य अवतार हाच संदेश देतो. धार्मिक ग्रंथानुसार विदर्भाचा राजा सत्यरथ शत्रूंनी मारला होता. त्याच्या गरोदर पत्नीने शत्रूंपासून लपून आपले प्राण वाचवले.कालांतराने तिने एका मुलाला जन्म दिला. राणी तलावावर पाणी प्यायला गेली तेव्हा मगरीने तिचे भक्ष्य बनवले. त्यानंतर मुलाला भूक आणि तहान लागली. तेवढ्यात शिवाच्या प्रेरणेने एक भिकारी तिथे पोहोचला. तेव्हा शिवाने भिकाऱ्याचे रूप धारण केले, त्या मुलाची त्या भिकाऱ्याशी ओळख करून दिली आणि त्याला त्याची काळजी घेण्याची सूचना केली आणि असेही सांगितले की हे बालक विदर्भ राजा सत्यरथ यांचा मुलगा आहे. हे सर्व म्हणत शिवाने भिकाऱ्याच्या रूपात त्या भिकाऱ्याला त्याचे खरे रूप दाखवले. शिवाच्या आज्ञेनुसार त्या भिकाऱ्याने त्या बालकाचा सांभाळ केला. मोठे होऊन त्या बालकाने शिवाच्या कृपेने आपल्या शत्रूंचा पराभव केला आणि पुन्हा आपले राज्य मिळवले.
15. सुरेश अवतार
भगवान शंकराचा सुरेश्वर (इंद्र) अवतार त्यांचे भक्तावरील प्रेम दर्शवतो. या अवतारात भगवान शंकरांनी लहान बालक उपमन्यूच्या भक्तीवर प्रसन्न होऊन त्याला आपल्या परम भक्तीचे आणि अमर पदाचे वरदान दिले. धार्मिक ग्रंथांनुसार, व्याघ्रपदाचा मुलगा उपमन्यू हा आपल्या मामाच्या घरी वाढला. दुधाच्या हव्यासापोटी तो नेहमी त्रस्त होता. त्याची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी त्याच्या आईने त्याला शिवाचा आश्रय घेण्यास सांगितले. यावर उपमन्यू जंगलात गेला आणि "ओम नमः शिवाय" म्हणू लागला. शिवाने सुरेश्वराचे (इंद्र) रूप धारण करून त्याला दर्शन दिले आणि शिवाची अनेक प्रकारे टीका करू लागले. यावर उपमन्यू रागावला आणि इंद्राचा वध करायला उभा राहिला. उपमन्यूची प्रबळ शक्ती आणि स्वतःवरील अढळ श्रद्धा पाहून शिवाने त्याला त्याचे खरे रूप दाखवले आणि त्याला क्षीरसागर सारखा अविनाशी सागर दिला. त्यांच्या विनंतीवरून दयाळू शिवाने त्यांना परम भक्तीचे पदही दिले.
16. किरात अवतार
किरात अवतारात भगवान शंकराने पांडुपुत्र अर्जुनाच्या शौर्याची परीक्षा घेतली. महाभारतानुसार कौरवांनी कपटाने पांडवांचे राज्य बळकावले आणि पांडवांना वनवासात जावे लागले. वनवासाच्या काळात अर्जुन भगवान शंकरांना प्रसन्न करण्यासाठी तपश्चर्या करत असताना दुर्योधनाने पाठवलेला मूड नावाचा राक्षस अर्जुनाला मारण्यासाठी डुक्कराच्या रूपात तेथे आला. अर्जुनाने आपल्या बाणाने डुकरावर हल्ला केला, त्याचवेळी भगवान शंकरानेही किरातचे वेष घेऊन त्याच डुकरावर बाण सोडला. शिवाच्या भ्रमामुळे अर्जुन त्याला ओळखू शकला नाही आणि आपल्या बाणाने वराह मारला गेला असे म्हणू लागला. यावरून दोघांमध्ये वाद झाला. अर्जुनाने किरात वेशभूषा करून शिवाशी युद्ध केले. अर्जुनाचे शौर्य पाहून भगवान शिव प्रसन्न झाले आणि त्याच्या खऱ्या रूपात आले आणि अर्जुनाला कौरवांवर विजय मिळवून दिला.
17. सुन्तान्तरका अवतार
पार्वतीचे वडील हिमाचल यांच्याकडे आपल्या कन्येचा हात मागण्यासाठी शिवाने सुंतनर्तकाचा वेश धारण केला होता. हातात डमरू घेऊन शिव नटाच्या रूपात हिमाचलच्या घरी पोहोचला आणि नाचू लागला. नटराज शिवाने इतके सुंदर आणि सुंदर नृत्य केले की सर्वजण प्रसन्न झाले. हिमाचलने नटराजाला भिक्षा मागितली तेव्हा नटराज शिवाने पार्वतीला भिक्षा मागितली. यावर हिमाचलराज खूप संतापले. काही वेळाने नटराज, शिवाची वेशभूषा करून, पार्वतीला आपले रूप दाखवून निघून गेला. त्याच्या निघताना मैना आणि हिमाचलला दैवी ज्ञान मिळाले आणि ते पार्वतीला देण्याचा निर्णय घेतला.
18. ब्रह्मचारी अवतार
दक्षाच्या यज्ञात प्राणाची आहुती देऊन हिमालयात सतीचा जन्म झाला तेव्हा तिने शिवाला पती म्हणून मिळवण्यासाठी कठोर तपश्चर्या केली. पार्वतीची परीक्षा घेण्यासाठी शिव ब्रह्मचारीच्या वेशात आले आणि तिच्या जवळ आले. ब्रह्मचारींना पाहून पार्वतीने त्यांची विधिवत पूजा केली. जेव्हा ब्रह्मचारीने पार्वतीला तिच्या तपश्चर्येचा हेतू विचारला तेव्हा तिने शिवाची निंदा करण्यास सुरुवात केली आणि त्याला स्मशान-निवासी आणि कापालिक देखील म्हटले. हे ऐकून पार्वतीला खूप राग आला. पार्वतीची भक्ती आणि प्रेम पाहून शिवाने तिला आपले खरे रूप दाखवले. हे पाहून पार्वतीला खूप आनंद झाला.
19. यक्ष अवतार
देवांचा अन्याय आणि खोटा अभिमान दूर करण्यासाठी शिवाने यक्ष अवतार धारण केला होता. धार्मिक ग्रंथांनुसार, जेव्हा देव आणि असुरांच्या समुद्रमंथनादरम्यान भयानक विष बाहेर पडले तेव्हा भगवान शंकरांनी ते विष घेतले आणि आपल्या आतड्यात बंद केले. यानंतर अमृत कलश बाहेर आला. अमृत प्यायल्याने सर्व देव अमर झाले, पण आपण सर्वात शक्तिशाली असल्याचा अभिमानही त्यांना वाटू लागला. देवांचा हा अभिमान मोडण्यासाठी शिवाने यक्षाचे रूप धारण केले आणि देवांसमोर एक पेंढा ठेवला आणि त्यांना तो तोडण्यास सांगितले. सर्व शक्ती लावूनही देवांना पेंढा कापू शकला नाही. तेव्हा आकाशातून वाणी आली की हा यक्ष सर्व अभिमानाचा नाश करणारा भगवान शंकर आहे. सर्व देवतांनी भगवान शंकराची स्तुती केली आणि त्यांच्या अपराधाबद्दल क्षमा मागितली.
