महात्मा बसवेश्वर यांनी जातिव्यवस्था आणि हिंदू धर्मातील इतर वाईट गोष्टींविरुद्ध संघर्ष केला म्हणून ओळखले जाते. संत बसवेश्वर यांचा जन्म इ.स. 1131 मध्ये वैशाख शुद्ध तृतीया, अक्षय्य तृतीया (Akshay Tritiya) या दिवशी बागेवाडी (कर्नाटकच्या संयुक्त विजापूर जिल्ह्यात स्थित) वीरशैव प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला. हा दिवस बसवेश्वर जयंती (Basweshwar Jayanti) म्हणून साजरा केला जातो.संत बसवेश्वर यांनी 800 वर्षांपूर्वी महिलांवरील अत्याचार संपवण्यासाठी लढा दिला.त्या काळात उच्च-नीच भेदभाव खूप होता. ही सामाजिक फाळणी नष्ट करण्यासाठी संताने जातीवादाच्या विरोधात लढा दिला, तर महिलांवरील अत्याचार संपवण्यासाठीही त्यांनी लढा दिला.
दुष्कृत्ये दूर करण्यासाठी त्यांनी लिंगायत नावाचा नवा पंथ स्थापन केला. संत बसवेश्वर भगवान शंकराच्या निराकार शिवलिंगाची पूजा करत असत. म्हणूनच सुरुवातीला शैव धर्माशी संबंधित मानले जात होते. लिंगायत हा स्वतंत्र धर्म आहे. त्यामुळे त्याचे अनुयायी महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश या भागात हा दिवस विशेष उत्साहाने साजरा करतात.महात्मा बसवण्णांनी समाज व्यवस्था परिवर्तन करण्यामध्ये मोठे योगदान दिले आहे.मठ आणि मंदिरांमधील वाईट प्रथा, अंधश्रद्धा आणि श्रीमंतांच्या शक्तीला त्यांनी आव्हान दिले. त्यांना विश्व गुरू, भक्ती भंडारी आणि बसवा म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांनी लिंग, जात, सामाजिक स्थिती या गोष्टींचा विचार न करता सर्व लोकांना समान संधी देण्याचे सांगितले.
बसवेश्वर स्वतः ब्राह्मण कुटुंबात जन्मले. त्यांनी ब्राह्मणांच्या वर्चस्ववादी व्यवस्थेला विरोध केला. जन्माधारित व्यवस्थेऐवजी कर्मावर आधारित व्यवस्थेवर त्यांचा विश्वास होता.दुष्कृत्ये दूर करण्यासाठी त्यांनी या नव्या संप्रदायाची स्थापना केली, त्याला लिंगायत असे नाव देण्यात आले.
महाराष्ट्र, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या जवळपासच्या राज्यांमध्येही मोठ्या प्रमाणात लिंगायत लोकसंख्या आहे.लिंगायत पंथाचे लोक ना वेद मानतात ना मूर्तीपूजेवर. लिंगायत हिंदू भगवान शिवाची पूजा करत नाहीत परंतु योग्य आकाराच्या "इष्टलिंग" च्या रूपात देवाची पूजा करतात.लिंगायतांचाही पुनर्जन्मावर विश्वास नाही. लिंगायतांची अशी श्रद्धा आहे की जीवन एकच आहे आणि ते आपल्या कृतीने आपले जीवन स्वर्ग आणि नरक बनवू शकतात.बसेश्वर गेल्यानंतर या पंथाने प्रथम हिंदू वैदिक धर्माचे पालन करण्यास सुरुवात केली आणि नंतर त्यांच्या अनुयायांनी स्वतःला शिवलिंगाच्या पूजेपासून वेगळे केले आणि इष्टलिंगाला पूजेचा आधार बनवला. कर्नाटकात हिंदूंचे प्रामुख्याने पाच पंथ आहेत ज्यांना अनुक्रमे शैव, वैष्णव, शाक्त, वैदिक आणि स्मार्त म्हणतात. यामध्ये शैव पंथाचे अनेक उपपंथ आहेत, त्यापैकी एक वीरशैव संप्रदाय आहे. लिंगायत हे एकेकाळी या वीरशैव पंथाचा भाग होते, पण आता त्यांनी स्वत:ला स्वतंत्र पंथ म्हणून घोषित केले आहे.
जेव्हा वासुगुप्ताने 9व्या शतकाच्या उत्तरार्धात काश्मिरी शैव धर्माचा पाया घातला. या आधी बौद्ध आणि नाथ संप्रदायाचे अनेक मठ होते. वासुगुप्ताचे दोन शिष्य कल्लट आणि सोमानंद होते. या दोघांनी शैव दर्शनाचा नवा पाया घातला, ज्यांचे अनुयायी कमी आहेत. वामन पुराणात शैव पंथांची संख्या चार सांगितली आहे, ज्यांना पाशुपत, कल्पालिका, कलामुख आणि लिंगायत या नावाने ओळखले जाते.
बसवांना कर्नाटकात बसवेश्वरा असेही म्हणतात. बसव हे जन्माने ब्राह्मण होते परंतु त्यांनी हिंदू धर्मातील जातिवाद आणि कर्मकांडाच्या विरोधात लढा दिला. तथापि, सध्या लिंगायतांमध्ये 99 जाती आहेत, त्यापैकी निम्म्याहून अधिक जाती दलित किंवा मागास जातीतील आहेत. पण लिंगायत समाजाची गणना कर्नाटकातील पुढारलेल्या जातींमध्ये केली जाते. कर्नाटकात लिंगायतांची संख्या 18 टक्के आहे. महाराष्ट्र, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या जवळपासच्या राज्यांमध्येही लिंगायतांची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात आहे.
बाराव्या शतकात, समाजसुधारक बसवण्णा (ज्यांना भगवान बसवेश्वर म्हणूनही ओळखले जाते) यांनी हिंदू जातिव्यवस्थेतील दडपशाहीविरुद्ध चळवळीचे नेतृत्व केले. लिंगायत आपल्या अंगावर इष्टलिंग किंवा शिवलिंग धारण करतात. पूर्वीचे लिंगायत हे निराकार शिवाचे लिंग मानत, पण कालांतराने त्याची व्याख्या बदलत गेली. आता ते त्याला इष्टलिंग म्हणतात आणि ते आंतरिक चेतनेचे प्रतीक मानतात.
महात्मा बसवेश्वर यांची शिकवण -
दानधर्मापेक्षा दासोह महत्त्वाचा आहे. शिक्षण घ्या, वचने लिहा, वाचनसाहित्य वाचा. ज्ञानी व्हा, नैतिक बना, विवेकी बना, स्वतःमध्ये बदल करा. स्वतामधील दोष दूर करा. कर्मकांड दूर करा. स्वतःची स्तुती करू नका अशी सहज साधी सोपी वाटणारी पण माणसाला घडवणारी बहुमोलाची शिकवण बसवेश्वरांनी दिली आहे.
