गुरुचरित्र हा मराठीतील एक प्रभावशाली आणि पवित्र धार्मिक ग्रंथ आहे, जो दत्त संप्रदायातील भक्तांसाठी वेदांइतकाच मान्यता पावलेला आहे. श्री. सरस्वती गंगाधर स्वामी यांनी १४८० च्या सुमारास हा ग्रंथ लिहिला. यात श्री दत्तात्रेयांचे अवतार मानले जाणारे श्रीपाद श्रीवल्लभ आणि श्रीनृसिंह सरस्वती यांच्या चमत्कारपूर्ण लीलांचे आणि तत्त्वज्ञानाचे वर्णन आहे. खालीलप्रमाणे गुरुचरित्राशी संबंधित काही रोचक तथ्ये आणि माहिती दिली आहे:
१. पाचवा वेद म्हणून मान्यता
दत्त संप्रदायात गुरुचरित्रला "पाचवा वेद" असे संबोधले जाते, कारण यात आध्यात्मिक ज्ञान, भक्ती, कर्मकांड आणि जीवन मार्गदर्शन यांचा समावेश आहे. वारकऱ्यांसाठी ज्ञानेश्वरी आणि दासबोध जसे प्रिय आहेत, तसेच दत्त भक्तांसाठी गुरुचरित्र अतीव प्रिय आहे.
२. ग्रंथाची रचना आणि अध्याय
गुरुचरित्रात ५२ किंवा ५३ अध्याय असून, एकूण ७,४९१ ओव्या आहेत. काही आवृत्त्यांमध्ये ५३ वा अध्याय समाविष्ट आहे, ज्यामुळे ग्रंथाची विभागणी ज्ञानकांड, कर्मकांड आणि भक्तिकांड अशी केली जाते. हा ग्रंथ सिद्ध (श्रीनृसिंह सरस्वती) आणि नामधारक (सरस्वती गंगाधर) यांच्यातील संवादातून उलगडतो, ज्यामुळे याला गुरु-शिष्य परंपरेचे प्रतीक मानले जाते.
३. श्रीपाद श्रीवल्लभ आणि श्रीनृसिंह सरस्वती
ग्रंथात श्रीपाद श्रीवल्लभ (दत्तात्रेयांचा पहिला अवतार) यांचे चरित्र ५व्या ते १०व्या अध्यायात वर्णन केले आहे, तर श्रीनृसिंह सरस्वती यांचे जीवनचरित्र ११व्या ते ५१व्या अध्यायापर्यंत आहे. विशेष बाब म्हणजे, श्रीपाद श्रीवल्लभ यांचा उल्लेख केवळ गुरुचरित्रातच आढळतो, इतर कोणत्याही ग्रंथात नाही, ज्यामुळे याची विशिष्टता वाढते.
४. ग्रंथकर्ता सरस्वती गंगाधर
सरस्वती गंगाधर हे आपस्तंब शाखेचे कौंडिण्य गोत्री ब्राह्मण होते आणि त्यांचे आडनाव साखरे होते. त्यांनी स्वत:ची ही माहिती ग्रंथात दिली आहे (गुरुचरित्र १.४१). असे मानले जाते की, गंगाधर यांचा मुलगा सरस्वती, जो मन:शांतीच्या शोधात गाणगापूरला गेला, त्याला स्वप्नात श्रीनृसिंह सरस्वतींचे दर्शन झाले आणि त्यांनीच हा ग्रंथ लिहिण्यास प्रेरित केले.
५. पारायणाचे महत्त्व आणि नियम
गुरुचरित्राचे पारायण सात दिवसांत (सप्ताह) किंवा तीन दिवसांत पूर्ण करावे, असा कठोर नियम आहे. यामुळे भक्तांना संकटातून मुक्ती, आरोग्य, समृद्धी आणि आध्यात्मिक प्रगती मिळते, असे मानले जाते. पारायणापूर्वी चार कुत्रे (चार वेदांचे प्रतीक) आणि एक गाय (दत्तात्रेयांची कामधेनू) यांना नैवेद्य देण्याची प्रथा आहे. पारायणादरम्यान एकाग्रता, मौन आणि मोबाइल बंद ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
६. चमत्कार आणि भक्ती
गुरुचरित्रात श्रीनृसिंह सरस्वती आणि श्रीपाद श्रीवल्लभ यांच्या चमत्कारपूर्ण लीलांचे वर्णन आहे, जसे की असाध्य आजार बरे करणे, पितृदोष दूर करणे आणि भक्तांना संकटातून मुक्ती देणे. अध्याय १४ मध्ये असे वर्णन आहे की, गुरुच्या दर्शनाने सर्व कष्ट दूर होतात, तर अध्याय १८ मध्ये भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण होण्याचे महत्त्व सांगितले आहे.
७. व्रत, यात्रा आणि पूजेचे महत्त्व
ग्रंथात अश्वथ्य (पिंपळ), औदुंबर (उंबर) आणि भस्म यांचे महत्त्व सांगितले आहे. याशिवाय शिवपूजा, रुद्राक्ष धारण, शिवरात्री उपवास आणि सोमवार व्रत यांचे फायदे विशद केले आहेत. पंचगंगा संगम, कुरुक्षेत्र, आणि वैजनाथ यासारख्या तीर्थक्षेत्रांचे वर्णन आहे, जिथे श्रीनृसिंह सरस्वतींनी भक्तांना मार्गदर्शन केले.
८. आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक मार्गदर्शन
गुरुचरित्रात गुरु-शिष्य संवादातून आदर्श आचरण, भक्ती, आणि कर्मकांड यांचे मार्गदर्शन केले आहे. यामुळे सामान्य माणसाला ईश्वराप्रत पोहोचण्याचा मार्ग मिळतो. यात सांगितले आहे की, आपले पात्र (जीवनातील भूमिका) आनंदाने निभवावे, कारण पुढील जन्मात वेगळे पात्र मिळेल.
९. लोकप्रियता आणि प्रभाव
गुरुचरित्र आणि गुरुलीलामृत हे दत्त संप्रदायाचे पूर्वार्ध आणि उत्तरार्ध मानले जातात. हा ग्रंथ केवळ धार्मिकच नाही, तर आध्यात्मिक प्रगती आणि सांसारिक सुख देणारा मानला जातो. नियमित पारायणाने घरातील वातावरण शुद्ध आणि आनंदमय होते.
१०. रोचक कथा: सिद्ध आणि नामधारक
ग्रंथाची रचना सिद्ध (श्रीनृसिंह सरस्वती) आणि नामधारक (सरस्वती गंगाधर) यांच्या संवादातून झाली. भीमा-अमरजा संगमावर एका महिन्याच्या वास्तव्यात हा ग्रंथ लिहिला गेला, ज्यामुळे याला दैवी प्रेरणा प्राप्त ग्रंथ मानले जाते.
गुरुचरित्र हा केवळ धार्मिक ग्रंथ नसून, तो भक्तांना आध्यात्मिक प्रेरणा, जीवन मार्गदर्शन आणि संकटातून मुक्ती देणारा मार्ग आहे. यातील कथा, चमत्कार आणि तत्त्वज्ञान आजही दत्त भक्तांसाठी प्रेरणादायी आहे. सदर माहिती सामान्य गृहीतके आणि मान्यतांवर आधारित आहे. वेबदुनिया याची पुष्टी करत नाही. या संदर्भात तज्ञांचा सल्ला घेणे उपयुक्त ठरु शकेल.
