एकापेक्षा जास्त परंपरेत तितकेच ओळखले जाणारे आणि आदरणीय असलेले असे महान व्यक्तिमत्त्व दुर्मिळ झाले आहे . भगवान ऋषभदेव हे त्या दुर्मिळ महापुरुषांपैकी एक आहेत. जैन परंपरेनुसार कालची सुरुवात किंवा अंत नाही. लोकांच्या श्रद्धेचे केंद्र असलेले तीर्थंकर ऋषभदेव यांचा जन्म चैत्र कृष्ण नवमीला अयोध्येत झाला आणि माघ कृष्ण चतुर्दशीला त्यांचे निर्वाण कैलास पर्वतावर झाले. आचार्य जिनसेन यांच्या आदि पुराणात तीर्थंकर ऋषभदेव यांच्या जीवनकथेचे वर्णन केले आहे.
भागवत पुराणात त्यांना विष्णूच्या चोवीस अवतारांपैकी एक मानले जाते. ते ज्वलंत राजा नाभीचे पुत्र होते. आईचे नाव मरुदेवी होते. दोन्ही परंपरा त्यांना इक्ष्वाकुवंशी आणि कोसलराज मानतात. जैन तीर्थंकर ऋषभदेवांना त्यांचा प्रवर्तक आणि पहिला तीर्थंकर मानतात, परंतु भागवत असेही घोषित करतात की नाभीवर प्रेम करण्यासाठी वातर्ष ब्रह्मचारी ऋषींना धर्माचा उपदेश करण्यासाठी विष्णूने मरुदेवीच्या पोटातून ऋषभ देव म्हणून जन्म घेतला.
भगवान ऋषभदेवांनी भारतीय संस्कृतीला जे काही दिले त्यात असी, मासी, कृषी, विद्या, वाणिज्य आणि हस्तकला यांचा समावेश होतो. या सहा कर्मांमधून त्यांनी समाजाला विकासाचा मार्ग सांगतानाच अहिंसा, संयम आणि तपस्याचा उपदेश करून समाजाची अंतरी चेतनाही जागृत केली. त्यांनी भारतीय संस्कृतीत दिलेल्या योगदानाची चर्चा जगातील सर्वात प्राचीन ग्रंथ ऋग्वेदातही आहे.
आत्मा हा परमात्मा आहे ही घोषणा भारतीय संस्कृतीला त्या धर्मांपासून वेगळे करते, जे म्हणतात की आत्मा कधीही परमात्मा असू शकत नाही. भारतीय विचारात जो आत्मा आहे तो परमात्मा आहे - 'अप्पा सो परमप्पा.' ऋषभदेवांचा हा आवाज एवढा शक्तिशाली होता की तो फक्त जैनांपुरता मर्यादित राहिला नाही, तर संपूर्ण भारतीय विचारात व्यापला. उपनिषदांनीही घोषित केले - 'अयं आत्मा ब्रह्म।' वेदांताने तर सर्व धर्मग्रंथांचे सार हेच सांगितले आहे की आत्मा हा ब्रह्म आहे- 'जीवो ब्रह्मयवनपरः।' या वस्तुस्थितीच्या तपासात भगवान ऋषभदेव यांचे महत्त्वाचे योगदान आहे.
