संत गाडगे बाबा हे कीर्तनकार, संत आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी स्वेच्छेने गरिबीचे जीवन स्वीकारले. सामाजिक न्याय मिळवून देण्यासाठी ते वेगवेगळ्या गावांमध्ये प्रवास करत असत. गाडगे महाराजांना सामाजिक न्याय, सुधारणा आणि स्वच्छतेमध्ये खूप रस होता. गाडगे बाबा हे २० व्या शतकातील सामाजिक सुधारणा चळवळींमध्ये सहभागी असलेल्या महापुरुषांपैकी एक आहेत.
बाबांचा जन्म २३ फेब्रुवारी १८७६ रोजी अमरावती जिल्ह्यातील शेंडगाव या गावी झाला. त्यांचे पूर्ण नाव देवीदास डेबूजी झिंगराजी जानोरकर असे होते. त्यांच्या वडिलांचे नाव झिंगराजी राणोजी जानोरकर, तर आईचे नाव सखुबाई झिंगराजी जानोरकर होते.
समाजसुधारक
गाडगे महाराज हे वैज्ञानिक दृष्टिकोन असलेले समाजसुधारक होते. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य दलित आणि दलितांच्या सेवेत समर्पित केले. त्यांचे कीर्तन हे लोकज्ञानाचा एक भाग होते. ते त्यांच्या कीर्तनातून समाजातील ढोंगीपणा आणि परंपरेवर टीका करायचे. गाडगेबाबांनी समाजाला शिक्षणाचे महत्त्व समजावून सांगितले आणि स्वच्छता आणि चारित्र्याचे शिक्षण दिले.
गाडगे महाराज हे एक समाजसुधारक होते ज्यांनी गरीब आणि दलितांमधील अज्ञान, अंधश्रद्धा आणि अस्वच्छता निर्मूलनासाठी काम केले. तीर्थ धोंडापाणी देवा रोकडा सज्जनी असे म्हणत गरीब, दुर्बल, अनाथ, अपंगांची सेवा करणारे एक महान संत होते.
सेवा
माणसामध्ये देव शोधणाऱ्या या संताने विविध ठिकाणी धर्मशाळा, अनाथाश्रम, आश्रम आणि अनाथांसाठी शाळा सुरू केल्या. महाराष्ट्र. दुःखी, गरीब, दुर्बल, अपंग आणि अनाथ हे त्याचे देव होते. या देवतांमध्ये गाडगेबाबा सर्वात लोकप्रिय होते.
शिकवण
मंदिरात जाऊ नका, मूर्तींची पूजा करू नका, सावकारांकडून पैसे उधार घेऊ नका, अडाणी राहू नका, ग्रंथ-पुराण, मंत्र-तंत्र, देवदेवस्की, चमत्कारांवर विश्वास ठेवू नका. असे त्यांनी आयुष्यभर लोकांना शिकवले.
वेशभूषा
त्यांनी डोक्यावर झिंज्या, खापराच्या तुकड्याने बनवलेली टोपी, एका कानात कवडी, दुसऱ्या कानात फुटक्या बांगडीचा काच, एका हातात झाडू, दुसऱ्या हातात मडके असा त्यांचा वेश होता.
कीर्तन
समाजात प्रचलित असलेले अज्ञान, अंधश्रद्धा, भोळ्या समजुती, अनिष्ट रूढी आणि परंपरा नष्ट करण्यासाठी त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित केले. यासाठी त्यांनी कीर्तनाचा मार्ग स्वीकारला. त्यांच्या कीर्तनांमध्ये ते श्रोत्यांना त्यांचे अज्ञान, दोष आणि दोषांची जाणीव करून देण्यासाठी विविध प्रश्न विचारत असत. त्यांची शिकवणीची ही सोपी पद्धत होती. ते त्यांच्या कीर्तनात म्हणत असत की चोरी करू नका, सावकारांकडून कर्ज घेऊ नका, व्यसने करू नका, देव आणि धर्माच्या नावाखाली प्राण्यांची हत्या करू नका, जातीभेद आणि अस्पृश्यता पाळू नका. देव दगडांमध्ये नाही तर माणसांमध्ये आहे हे त्यांनी सामान्य लोकांना समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला.
गुरु
ते संत तुकाराम महाराजांना आपले गुरु मानत. ते नेहमी म्हणायचे की 'मी कोणाचाही गुरु नाही, माझे कोणी शिष्य नाहीत'. साध्या आणि निष्पाप लोकांपर्यंत आपले विचार पोहोचवण्यासाठी ते ग्रामीण भाषेचा (प्रामुख्याने वऱ्हाडी बोली) वापर करत असत. गाडगे बाबा वेळोवेळी संत तुकारामांच्या अचूक अभंगांचा पुरेपूर वापर करत असत. गाडगे बाबा त्यांच्या कीर्तनात साध्या मनाच्या लोकांपासून ते नास्तिकांपर्यंत सर्व वयोगटातील लोकांना सहजपणे सामील करतात आणि त्यांना त्यांच्या तत्वज्ञानावर विश्वास ठेवायला लावतात.
ते सतत एक खराटा जवळ बाळगायचे. अंगावर गोधडीवजा फाटके-तुटके कपडे आणि हातात एक फुटके गाडगे असा त्यांचा वेष असे. त्यामुळेच लोक त्यांना ‘गाडगेबाबा’ म्हणू लागले. तो ज्या ज्या गावात जायचे तिथली घरे झाडून टाकायचे. ते स्वतः सक्रियपणे सहभागी राहिले आणि सार्वजनिक स्वच्छतेची तत्त्वे रुजवण्यासाठी आणि समाजातून अंधश्रद्धा दूर करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले.
"संत गाडगेबाबांचा दशसूत्री संदेश "
भुकेलेल्यांना अन्न द्या
तहानलेल्यांना पाणी द्या
उघड्या नागड्यांना वस्त्र द्या
गरीब मुलामुलींना शिक्षणासाठी मदत करा
बेघरांना आसरा द्या
अंध, पंगू रोगी यांना औषधोपचार करा
बेकारांना रोजगार द्या
पशु-पक्षी, मुक्या प्राण्यांना अभय द्या
गरीब तरुण-तरुणींचे लग्न लावायला मदत करा
दुःखी व निराशांना हिंमत द्या
गोरगरिबांना शिक्षण द्या
हाच आजचा रोकडा धर्म आहे ! हीच खरी भक्ती व देवपूजा आहे !!
संत गाडगे बाबा हे मानवतेचे तसेच समाजसेवेचे प्रतीक असून त्यांनी समाजाला अंधश्रद्धा, जातीयता, आणि स्वच्छतेबाबत प्रबोधन केले. त्यांच्या विचारांची आजच्या काळातही तेवढीच गरज आहे. त्यांचे जीवनकार्य प्रत्येकासाठी प्रेरणा देणारे आहे.
