शिवाच्या विविध रूपांपैकी एक महाकाल तीर्थक्षेत्र उज्जैन येथे विराजमान आहे. दर सोमवारी भस्म आरतीच्या वेळी मंदिराचे दरवाजे दर्शनासाठी उघडले जातात. महाकालला उज्जैनचा राजा असेही म्हणतात. महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाचे वर्णन शिवपुराणासह इतर अनेक ग्रंथांमध्ये आढळते.
सर्वप्रथम महाकालाला थंड पाण्याने स्नान दिले जाते. त्यानंतर त्यांचा पंचामृताने अभिषेक केला जातो. स्नानानंतर महाकालाची फुले, भस्म, हार यांची अतिशय सुंदर सजावट केली जाते. शिवाच्या या अलौकिक रूपाचा श्रृंगार अतिशय आकर्षक आहे. रुद्राक्षाची माळ महाकालाला अर्पण केली जाते.
धार्मिक श्रद्धेनुसार भस्म आरतीनंतर भगवान निराकारापासून शरीररूपात दर्शन देतात.12 ज्योतिर्लिंगांपैकी महाकालेश्वर हे एकमेव ज्योतिर्लिंग आहे जे दक्षिणाभिमुख आहे. यमराज हा दक्षिण दिशेचा स्वामी असल्याने या सर्व ज्योतिर्लिंगांना विशेष महत्त्व दिले गेले आहे. यमराज म्हणजेच काळाचा स्वामी, म्हणून या ज्योतिर्लिंगाला महाकाल असेही म्हणतात.
उज्जैनचे लोक महाकालला आपला राजा मानतात. धार्मिक मान्यतेनुसार कोणतेही शुभ कार्य करण्यापूर्वी महाकालाला आमंत्रित केले जाते. असे केल्याने कोणतेही अवघड काम सोपे होते आणि महाकाल स्वतः त्याच्या प्रसंगाला आशीर्वाद देण्यासाठी येतो. महाकाल मंदिरात भस्म आरती निर्वाणी आखाड्यातील लोक करतात.
