ix years of Demonetisation: आज 8 नोव्हेंबर, ही तारीख देशातील एका मोठ्या निर्णयाची आणि बदलाची साक्षीदार आहे. वास्तविक, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी सहा वर्षांपूर्वी 8 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशात नोटाबंदीची घोषणा केली होती. यानंतर त्याच दिवशी मध्यरात्रीपासून भारतात 500 आणि 1000 च्या चलनावर बंदी घालण्यात आली आणि ती चलनातून बाहेर काढण्यात आली. सरकारच्या या निर्णयामुळे देशात बरीच खळबळ माजली होती, पण नंतर नव्या नोटा चलन बाजाराचा एक भाग बनल्या. पाच खास गोष्टींद्वारे जाणून घेऊया की, नोटाबंदीनंतर या सहा वर्षांत किती बदल झाले आहेत?
1- 2000, 500 आणि 200 च्या नवीन नोटा चलनात आल्या
देशात सर्वाधिक वापरल्या जाणाऱ्या 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटा अचानक चलनातून बाहेर झाल्या आणि त्यांच्या जागी 2000, 500 आणि 200 च्या नव्या नोटा आल्या. सुरुवातीच्या टप्प्यात काहीशा हलगर्जीपणानंतर देशात नोटांचे चलन वर्षानुवर्षे पुन्हा वाढत आहे. नोटाबंदीच्या सहा वर्षानंतरही देशात चलनी नोटांच्या चलनात लक्षणीय वाढ झाली आहे. आता देशातील रोखीचे चलन सुमारे 72 टक्क्यांनी वाढले आहे. तथापि, डिजिटल पेमेंट किंवा कॅशलेस पेमेंटने देखील नोटाबंदीसारख्या निर्णयांमुळे झालेल्या अडथळ्यांमधून सावरण्यासाठी लक्षणीय गती घेतली आहे, जी कोरोनाच्या काळापासून आणखी वाढली आहे.
2- निर्णयानंतर गोंधळ उडाला
नोव्हेंबर 2016 मध्ये नोटाबंदीनंतर पुढचे अनेक महिने देशात प्रचंड अराजकता माजली होती. जुन्या नोटा जमा करण्यासाठी आणि नवीन नोटा घेण्यासाठी लोकांना बँकांमध्ये लांबच लांब रांगेत उभे राहावे लागले. सरकारच्या या मोठ्या निर्णयामुळे देशातील काळा पैसा संपुष्टात येईल आणि रोखीचे चलन कमी होईल, असेही सांगण्यात आले. याचे कारण म्हणजे रोख चलनात सर्वात महत्त्वाची भूमिका बंदी घातलेल्या 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटांची होती, नोटाबंदीच्या घोषणेनंतर अशी अनेक प्रकरणे समोर आली होती की, या नोटा चलनातून बाहेर काढल्या गेल्या होत्या. कधी कचऱ्यात तर कधी नदीत वाहताना दिसले.
3- कॅशमध्ये तुटवडा होता, आता पुन्हा राजा
जर आपण ताज्या आकडेवारीवर नजर टाकली तर, नोटाबंदीनंतर देशातील रोख चलनात आतापर्यंत 71.84 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. 8 नोव्हेंबर 2016 रोजी नोटाबंदी जाहीर झाली तेव्हा 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशात 17.7 लाख कोटी रुपयांची रोकड होती. तर गेल्या वर्षी ऑक्टोबरच्या अखेरीस (29 ऑक्टोबर 2021) ते 29.17 लाख कोटी रुपये झाले होते. म्हणजेच गेल्या वर्षी नोटांच्या चलनात सुमारे 64 टक्के वाढ झाली होती, ती सहाव्या वर्षी सुमारे 72 टक्के झाली आहे.
४- नोटाबंदीचा हा तत्काळ परिणाम झाला होता
नोटाबंदीमुळे रोख रकमेची कमतरता होती. 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशात चलनी नोटांचे चलन 17.97 लाख कोटी रुपयांच्या पातळीवर होते. नोटाबंदीनंतर 25 नोव्हेंबर 2016 रोजी ते 9.11 लाख कोटी रुपयांवर आले. नोव्हेंबर 2016 मध्ये 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटा चलनातून बाद केल्यानंतर, लोकांकडे असलेले चलन, जे 4 नोव्हेंबर 2016 रोजी 17.97 लाख कोटी रुपये होते, ते जानेवारी 2017 मध्ये 7.8 लाख कोटी रुपयांवर आले.
5- डिजिटल पेमेंटने वेग पकडला
नोटाबंदीचे वर्ष 2016 मध्ये UPI देखील सुरू करण्यात आले. देशात रोख चलनासोबतच डिजिटल पेमेंटही मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे. सध्या देशात डिजिटल पेमेंटचे अनेक पर्याय लोकांकडे आहेत. आधीच्या अहवालानुसार, नोटाबंदीच्या निर्णयानंतर लगेचच क्रेडिट-डेबिट कार्ड, नेट बँकिंग, युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस अशा सर्व माध्यमांद्वारे डिजिटल पेमेंट वाढले होते.
गेल्या वर्षी ऑक्टोबर 2021 मध्ये म्हणजे नोटाबंदीनंतर पाच वर्षांनी सुमारे 7.71 लाख कोटी रुपयांचे व्यवहार झाले. त्याच वेळी, नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) नुसार, सप्टेंबर 2022 मध्ये 6.78 अब्ज (678 कोटी) व्यवहार झाले आणि त्यांचे मूल्य 11.16 लाख कोटी रुपये होते. यापूर्वी, ऑगस्ट 2022 मध्ये, 10.73 लाख कोटी रुपयांचे व्यवहार झाले होते, तर जुलैमध्ये, UPI आधारित डिजिटल व्यवहारांचे मूल्य 10.62 लाख कोटी रुपये होते.
