कृष्णविवर (Black Hole) हे विश्वाचे असे पिंड आहेत जे केवळ स्वतःमध्येच गूढ नसतात, तर त्यांच्यासोबत विश्वाची इतर अनेक रहस्येही असतात. त्यामुळे त्यांचा अभ्यास नेहमीच कुतूहलाने भरलेला असतो. खगोलशास्त्रज्ञ देखील त्यांच्याबद्दल नवीन माहिती गोळा करण्यात गुंतलेले आहेत. ते काहीही उत्सर्जित करण्यास सक्षम नाहीत, म्हणून त्यांच्याकडून त्यांच्याबद्दल काहीही माहिती नाही. पण त्यांच्याबद्दल जे काही जाणून घेतले ते काही कमी मनोरंजक नाही. एका नवीन अभ्यासात, शास्त्रज्ञांना बटू आकाशगंगेत अतिमॅसिव्ह ब्लॅक होलची उपस्थिती (Supermassive Black Hole) आढळली आहे. त्यामुळे अनेक नवे खुलासे होऊ शकतात, असे सांगितले जात आहे.
एक मोठा गोंधळ
ब्लॅकहोल्स हे अनेक आकाराचे असतात, ज्यापैकी सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होल सर्वात रहस्यमय असतात. त्यांचे वजन आपल्या सूर्याच्या वजनापेक्षा अब्जावधी पटीने जास्त आहे. कृष्णविवरांच्या निर्मितीबाबत आतापर्यंत केवळ ताऱ्यांच्या मृत्यूनंतरच त्यांची निर्मिती होत असल्याची माहिती मिळाली आहे, त्यामुळे सुपरमॅसिव्ह कृष्णविवरांसारखी सुपरमॅसिव्ह कृष्णविवरे कशी तयार होतात हे मोठे रहस्य आहे. या नव्या शोधामुळे अशा प्रश्नांची उत्तरे मिळण्यास मदत होऊ शकते.
हे कृष्णविवर कोठे आहे
ही लहान बटू आकाशगंगा पृथ्वीपासून 110 दशलक्ष प्रकाशवर्षे दूर आहे. खगोलशास्त्रज्ञांना या आकाशगंगेमध्ये आतापर्यंत दिसणारे सर्वात लहान सुपरमासिव्ह ब्लॅक होल सापडले आहे. Mrk 462 आकाशगंगेच्या मध्यभागी आहे, ज्याचे वस्तुमान सूर्याच्या वस्तुमानापेक्षा दोन लाख पट जास्त आहे. या अभ्यासाचे परिणाम अमेरिकन अॅस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीच्या 239 व्या आभासी बैठकीत सादर करण्यात आले.
सर्वात लहान
SMBH टार्टमाउथ कॉलेजचे खगोलशास्त्रज्ञ जॅक पार्कर म्हणतात की Mrk 462 मध्ये सापडलेले कृष्णविवर हे आतापर्यंत सापडलेले सर्वात लहान सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होल आहे. असे कृष्णविवर क्वचितच आढळतात. हा शोध असे सुचवितो की सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होल किंवा त्यांपैकी काही ताऱ्यांच्या वस्तुमानाच्या आकाराचे आहेत, ते सूर्यमालेच्या वस्तुमानाच्या 100 पट कमी आहेत.
पण अशी कृष्णविवरे विश्वाची सुरुवात होण्यापूर्वीच कशी
या तारा-वजनाच्या मॉडेलमध्ये समस्या अशी आहे की विश्वाच्या सुरूवातीस अनेक सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होल तयार झाल्या आहेत. पण ते ताऱ्याच्या आकाराच्या बियांपासून महाकाय झाले हे समजत नाही.
आणखी एका स्पष्टीकरणाचा अर्थ असा आहे
की त्यांच्या निर्मितीचे स्पष्टीकरण हे देखील आहे की विश्वाच्या सुरूवातीस, प्रचंड दाट वायू आणि धुळीचे ढग एकत्र येऊन एक महाकाय कृष्णविवर तयार झाले असेल जे सूर्यापेक्षा हजारो, लाखो पटीने मोठे असेल. हे एक सुपरमॅसिव्ह ब्लॅक होल आहे. विकास सुरू झाला आहे. परंतु ही प्रक्रिया फारच कमी आहे. याचा अर्थ असा की आपण तारकीय बिया असलेल्या मॉडेलपेक्षा काहीसे कमी बटू आकाशगंगा असलेले सुपरमॅसिव्ह कृष्णविवर पाहू शकतो.
याचा शोध कसा लागला
पण एक गोष्ट म्हणजे या बटू आकाशगंगांच्या मधोमध असलेले कृष्णविवर दिसणे फार कठीण आहे. मध्यभागी असलेल्या कृष्णविवराभोवती फिरणाऱ्या ताऱ्यांच्या कक्षा वापरून खगोलशास्त्रज्ञ कृष्णविवराविषयी माहिती मिळवू शकतात. पण ही आकाशगंगा खूपच लहान आणि क्षीण आहे. संशोधकांनी चंद्र क्ष-किरण वेधशाळेचा वापर करून 9 बटू आकाशगंगांचा अभ्यास केला आणि त्यांच्यामध्ये कोणतेही सक्रिय कृष्णविवर आहेत का हे शोधण्याचा प्रयत्न केला. त्यांना आढळले की Mrk 462 चे कृष्णविवर समान आहे.
या एक्स-रे अभ्यासात असे दिसून आले की काळ्या रंगाच्या वर दाट धुळीचे ढग आहेत. यातून तारकीय बीजाच्या मॉडेलला बळ मिळत असल्याचे दिसते. संशोधकांचे म्हणणे आहे की अशा आणखी बटू आकाशगंगा असू शकतात ज्यात असा काळ्या रंगाचा असू शकतो. एका उदाहरणावरून भक्कम निष्कर्ष काढता येत नाहीत, असे संशोधकांचे म्हणणे आहे
