अवशेषांच्या उत्खननावरून असे दिसून येते की मानवाला पृथ्वीवर विचरण करत असताना लाखो वर्षे झाली आहेत. आता प्रत्येकजण नग्न जन्माला आला आहे. त्यामुळे एवढ्या वर्षात अशी एक अवस्था आली असावी की जेव्हा आपण नग्नता सोडून कपडे घालायला लागलो. सुरवातीला झाडाची साल, जनावरांची कातडी, पाने, वेली इ. पण प्रश्न असा आहे की आपण हे का आणि कधी? लाजाळूपणाने आपण शरीराचे अवयव झाकायला सुरुवात केली का? की दुसरे काही कारण होते?
कपड्यांचा इतिहास आपल्याला मानवी उत्क्रांतीची कथा सांगतो. कसे ते जाणून घ्या-
संशोधनानुसार, सुमारे 5 दशलक्ष वर्षांपूर्वी, आपले पूर्वज चतुष्पाद ते द्विपाद बनले. 'हिमयुग' सुमारे 25 लाख वर्षांपूर्वी सुरू झाले. वातावरण थंड होत चालले होते. सवाना हाइपोथीसिस थ्योरीनुसार आमच्याकडे केसांचे संरक्षण नाहीसे झाले होते. असे असूनही, आपले पूर्वज आफ्रिकेतून बाहेर पडले आणि जगभर पसरले. आग आमच्यासाठी उपयोगी आली पण या प्रवासाच्या मध्यभागी कुठेतरी आम्ही कपडे घालू लागलो. हे कधी घडले? आपण प्रथम आपले शरीर कधी झाकण्यास सुरुवात केली? आधी सांगितल्याप्रमाणे अवशेषांमधून ही माहिती मिळणे अवघड आहे. म्हणून, शास्त्रज्ञांनी या प्रश्नाचे उत्तर इतर मार्गांनी शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे. आणि या कामात आपल्याला एका लहान जीवाने मदत केली आहे, जे आपले रक्त पितात.
आम्ही उवांबद्दल बोलत आहोत. उवांचे दोन प्रकार आहेत. एक- जे आपल्या डोक्याच्या केसात राहतात. दुसरे- जे कपड्यात राहतात. डीएनए विश्लेषणाद्वारे, शास्त्रज्ञांनी शोधून काढले की या दोन उवा एकमेकांपासून भिन्न आहेत. म्हणजे डोक्याच्या उवा शरीरात जात नाहीत आणि शरीराच्या उवा डोक्यात जात नाहीत. या फरकावरून शास्त्रज्ञांना कल्पना आली. कपड्यांमध्ये राहणाऱ्या उवा कधीपासून सुरू झाल्या हे शोधले. मग कपड्यांचा उगम कुठून झाला हेही कळेल. 2011 मध्ये शास्त्रज्ञांना संशोधनातून असे आढळून आले की सुमारे एक लाख सत्तर हजार वर्षांपूर्वी उवांचे दोन भाग झाले होते. एक डोक्यात राहते आणि एक शरीरात. ही फाळणी का झाली?
शास्त्रज्ञांच्या मते, मानवाने कपडे परिधान केल्यामुळे हे घडले असावे. कारण उवांना लपण्यासाठी जागा हवी असते. डोक्यावर केस आहेत. पण कपडे घालायला लागल्यावर उवांना अंगात लपायला जागा मिळाली. म्हणजे एकंदरीत जेव्हा शरीरात उवा चावायला लागल्या. बहुधा त्याच वेळी मानवाने देखील कपडे घालण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे आपल्या प्रश्नाचे उत्तर आपल्याला सापडले आहे असे मानावे का? जुगाराच्या सिद्धांतावरून काही संकेत आहेत, परंतु ते निश्चितपणे सांगितले जाऊ शकत नाही.
चीन आणि स्पेनमधील गुहांमध्ये संशोधकांना आठ दशलक्ष वर्षे जुनी दगडापासून बनवलेली काही उपकरणे सापडली. त्यांचा उपयोग प्राण्यांची कातडी सोलण्यासाठी केला जात असे. यावरून असे दिसून येते की आपले पूर्वज म्हणजे होमो इरेक्टस देखील चामड्याचा वापर करत. हे चामडे कपडे म्हणून वापरले जाण्याची शक्यता आहे. पण ते नक्की सांगता येत नाही.
विकासाच्या या वेगात एक लहान शस्त्र ज्याला आपण सुई म्हणतो ते गेम चेंजर ठरले. मला माहित नाही कोण पहिला माणूस असेल ज्याने उपकरणाच्या वरच्या बाजूला छिद्र करून आणि त्यात धागा बांधून वस्तू शिवण्याचा विचार केला असेल. हा शोध फक्त होमो सेपियन्सनेच लावला होता, कारण निएंडरथल्सच्या अवशेषांमध्ये सुईसारखे कोणतेही साधन सापडलेले नाही. आत्तापर्यंतच्या माहितीनुसार, सुईचा शोध सुमारे चाळीस हजार वर्षांपूर्वी लागला होता आणि अंगावर घट्ट बसेल असे कपडे बनवण्यात आम्ही यशस्वी झालो. हवा त्यांच्यात प्रवेश करू शकत नव्हती. याचा अर्थ असा होता की एखादी व्यक्ती थंड वातावरणातही प्रवास आणि काम करू शकते. कपड्यांची ही उपयुक्तता सुमारे 10 हजार वर्षांपूर्वीपर्यंत चालू होती. पण त्यानंतर गोष्टी बदलल्या.
सुमारे 10 हजार वर्षांपूर्वी हिमयुग संपल्यानंतर कपड्यांच्या वापरात बदल झाला. पूर्वीचे कपडे फक्त थंडीपासून बचावासाठी वापरले जायचे. पण जसजसा उष्णता वाढत गेली तसतसे त्यांचे सामाजिक महत्त्वही बदलले. उबदार कपड्यांऐवजी, मानवांनी हलके कपडे वापरण्यास सुरुवात केली. आणि आज ज्या कपड्यांना आपण कपडे म्हणतो त्या कपड्यांना सुरुवात झाली. उदाहरणार्थ, कापूस, रेशीम इत्यादी, ज्यांना कपडे बनवण्यासाठी विणकाम आवश्यक आहे. बहुधा याच गरजेपोटी कापूस इ.ची लागवड सुरू झाली. जसजशी मानवी संस्कृती पुढे विकसित होत गेली. कपड्यांची भूमिका वाढत गेली आणि हा प्रवास वर्तमानापर्यंत पोहोचला. जिथे कापड ही केवळ अंग झाकण्याची वस्तू राहिली नाही, तर ती आपल्या सामाजिक स्थितीचे, आपल्या व्यवसायाचे, प्रत्येक गोष्टीचे प्रतीक बनले.
एकूण काय तर मानवाने सुमारे 1 लाख वर्षांपूर्वी कपडे वापरण्यास सुरुवात केली. यावेळी थंडीपासून बचाव करण्यासाठी प्राण्यांचे कातडे घालणे ही पहिली गरज बनली. हिमयुगात माणसांनी थंडीपासून बचाव करण्यासाठी प्राण्यांची कातडी शिवून कपडे विकसित केले. सुमारे 40,000 वर्षांपूर्वी, मानवाने कपडे शिवण्यासाठी हाडांच्या सुया वापरण्यास सुरुवात केली. या सुया एक उत्तम शोध होता.
कपड्यांमध्ये राहणाऱ्या उवांच्या डीएनएचा अभ्यास करून, शास्त्रज्ञांनी शोधून काढले की सुमारे 70,000 वर्षांपूर्वी कपडे वापरले जात होते. सुरुवातीला थंडी, उष्णता आणि प्राण्यांपासून बचाव करण्यासाठी कपडे घातले जायचे. नुसते अंग झाकण्याचे साधन न राहता काळानुसार कपडे हे समाजाचे, संस्कृतीचे आणि अस्मितेचे प्रतीक बनले. कपडे ही आदिम मानवाची गरज असताना आज ते फॅशन आणि स्टाइलचा भाग बनले आहेत.
