शरद पौर्णिमेला कोजागिरी पौर्णिमा व्रत आणि रास पौर्णिमा असेही म्हणतात आणि काही भागात या व्रताला कौमुदी व्रत असेही म्हणतात. शरद पौर्णिमेला चंद्र आणि भगवान विष्णूची पूजा करून व्रताची कथा वाचली जाते.
शरद पौर्णिमा व्रताची पहिली कथा-
एका सावकाराला दोन मुली होत्या. दोन्ही मुलींनी पौर्णिमेच्या दिवशी उपवास केला. पण मोठी मुलगी पूर्ण व्रत पाळायची आणि धाकटी मुलगी अपूर्ण व्रत पाळायची. त्याचा परिणाम असा झाला की, लहान मुलीचे मूल जन्मताच मरण पावले. जेव्हा त्यांनी पंडितांना याचे कारण विचारले तेव्हा त्यांनी सांगितले की तुम्ही पौर्णिमेच्या दिवशी अपूर्ण व्रत पाळत होता, त्यामुळे तुमचे मूल जन्माला येताच मरते.
पौर्णिमा व्रताचे योग्य प्रकारे पालन केल्याने तुमचे मूल जगू शकते. पंडितांच्या सांगण्यावरून त्यांनी पौर्णिमेचे संपूर्ण व्रत विधीप्रमाणे पाळले. पुढे तिला मुलगा झाला. ज्याचा काही दिवसांनी पुन्हा मृत्यू झाला. तिने मुलाला पाटावर ठेवले आणि त्याला कापडाने झाकले. मग तिने मोठ्या बहिणीला बोलावून त्याच पाटावर बसायला सांगितले. जेव्हा मोठी बहीण त्यावर बसू लागली तेव्हा तिच्या साडीचा मुलाच्या हाताला स्पर्श झाला. स्पर्श होताच ते मूल रडू लागले. तेव्हा मोठी बहिण म्हणाली की, तुला माझ्याकडून पाप घडवायचे होते का कारण मी तिथे बसली असते तर मुलाचा मृत्यू झाला असता. तेव्हा लहान बहिणीने सांगितले की तो आधीच मरण पावला होता. तुझ्या नशिबानेच तो जिवंत झाला आहे. तुझ्या गुणामुळेच तो जिवंत झाला आहे. त्यानंतर त्यांनी पौर्णिमेचे पूर्ण व्रत पाळण्याबाबत प्रचार केला.
शरद पौर्णिमा व्रताची दुसरी कथा-
शरद पौर्णिमेला कोजागिरी व्रताच्या कथेनुसार मगध देशात वलित नावाचा एक गरीब ब्राह्मण राहत होता. जरी तो अनेक शास्त्रांचे जाणकार होता आणि ब्रह्म मुहूर्त, त्रिसंध्या इत्यादींमध्ये दररोज स्नान करत असत परंतु आर्थिकदृष्ट्या तो अत्यंत गरीब होता. कोणी त्याच्या घरी येऊन काही दान केले तर तो स्वीकारायचा, नाहीतर कोणाकडून काही मागायचा नाही. त्याच्या पत्नीला भांडण आवडत असे. याच कारणामुळे तो ज्ञानाने श्रीमंत असूनही गरीब होता. ती बायको रोज वाद घालायची की जर तिचे लग्न श्रीमंत घराण्यात झाले असते तर सोन्याचे दागिने घालून ती फिरली असती. त्याची पत्नी इतर नातेवाईकांसमोर गरीब ब्राह्मणाच्या कुटुंबाचा आणि शिक्षणाचाही अनादर करत असे. विशेष म्हणजे जोपर्यंत नवरा श्रीमंत होत नाही तोपर्यंत तिच्या प्रत्येक आज्ञेच्या विरुद्ध वागणार असल्याची शपथ तिने घेतली होती.
एके दिवशी तिने आपल्या पतीला राजाच्या घरातून पैसे चोरण्यास सांगितले आणि तसे न केल्यास आत्महत्या करण्याची धमकी दिली. पुन्हा श्राद्ध पक्षाच्या काळात श्राद्धासाठी आवश्यक साहित्य उपलब्ध नव्हते पण ब्राह्मणाला काळजी वाटत होती की आपली पत्नी आपल्याला घरी श्राद्धविधी करू देणार नाही. हा सगळा विचार तो मनात करत असताना अचानक त्याचा एक मित्र तिथे आला. त्याची काळजी समजून तो त्याच्या मित्राला म्हणाला की ही काही अडचण नाही. तुमच्या बायकोने तुमच्या म्हणण्याच्या विरुद्ध वागले तर तुम्ही तिला जे करायचे आहे त्या उलट करायला सांगाल तर तुमचा त्रास दूर होईल. हे ऐकून ब्राह्मण आनंदित झाला.
तेव्हा ब्राह्मण आपल्या पत्नीला म्हणाला, हे चंडी! माझ्या वडिलांचे श्राद्ध परवा आहे पण त्यांनी माझ्यासाठी कोणत्याही प्रकारची संपत्ती वगैरे ठेवली नाही त्यामुळे मला आज हा दिवस पाहावा लागला. त्यामुळे त्याच्या श्राद्धाची कोणतीही व्यवस्था करू नका आणि उत्तम ब्राह्मणांना भोजनासाठी बोलवू नका. ब्राह्मणाचे बोलणे ऐकून त्याच्या पत्नीने त्याच्या विधानाच्या विरुद्ध वागण्याची तयारी सुरू केली. पतीच्या विधानाचे खंडन करण्यासाठी पत्नीने विधीनुसार श्राद्ध केले.
श्राद्धाच्या शेवटी पिंडदान केल्यानंतर ब्राह्मण आपल्या पत्नीला म्हणाला की तू पिंड पाण्यात विसर्जित करायला विसरला आहेस. हे ऐकून पत्नीने मृतदेह शौचालयात फेकून दिले. या घटनेमुळे वलित अतिशय संतापला आणि त्याने लक्ष्मीला प्रसन्न करण्याचा संकल्प केला. त्याने शपथ घेतली की जोपर्यंत देवी लक्ष्मी त्याला आशीर्वाद देत नाही तोपर्यंत तो निर्जन जंगलात राहील आणि फक्त मुळे आणि कंद खाणार आणि घरी परतणार नाही. लक्ष्मीजींना प्रसन्न करण्यासाठी त्यांनी धर्मा नदीच्या काठावर बसून 30 दिवस तपश्चर्या केली आणि याच दरम्यान अश्विन महिन्याची पौर्णिमा आली.
त्या जंगलात कालिया नागाच्या वंशातील मुलीही देवी लक्ष्मीसाठी उपवास करत होत्या. त्या नाग कन्यांनी पंचामृत, रत्ने, आरसे इत्यादी अर्पण करून देवी लक्ष्मीची भक्तिभावाने पूजा केली. पहिला तास पूजेत घालवला गेला आणि नंतर चौसर खेळण्याची तयारी केली गेली, पण चौसर खेळण्यासाठी चार लोकांची गरज होती आणि त्यांना चौथा जोडीदार मिळाला नाही. ती जंगलात चौथ्या माणसाचा शोध घेत असताना तिची नजर नदीच्या काठावर बसलेल्या एका तरुण ब्राह्मणावर पडली. नाग कन्यांनी त्याला विचारले तुम्ही कोण आहात? कृपया या आणि देवी लक्ष्मीला प्रसन्न करण्यासाठी आमच्यासोबत खेळा.
ब्राह्मणाने उत्तर दिले, तुम्ही कसले अन्यायकारक बोलत आहात, चौसर म्हणजे जुगार खेळल्याने लक्ष्मीची हानी होते आणि धर्माचा नाश होतो. मुलगी म्हणाली, तू विद्वानांची भाषा बोलतोस पण तुझे विचार मूर्खासारखे आहेत. असे म्हणत तिने ब्राह्मणाला मंदिरात नेले आणि त्याला प्रसाद व नारळपाणी दिले. त्यानंतर लक्ष्मी देवी प्रसन्न होवो असे म्हणत ब्राह्मणासोबत जुगार खेळू लागला.
सर्व प्रथम नाग कन्यांनी अमूल्य रत्ने पणाला लावली पण ब्राह्मणाकडे काहीच नव्हते, म्हणून सर्वप्रथम त्याने आपली लंगोटी पणाला लावली जी त्याने गमावली. त्यानंतर त्याने आपला पवित्र धागा पणाला लावला पण तोही त्याने गमावला. आता दुसरे काहीही नसल्यामुळे ब्राह्मणाने स्वतःचे शरीर पणाला लावले. आता ब्राह्मणाकडे काहीच उरले नव्हते.
दरम्यान, मध्यरात्र झाली आणि भगवान श्री विष्णूंसोबत फिरत असताना देवी लक्ष्मी निघून गेली. प्रवास करत असताना त्यांनी पाहिले की एक ब्राह्मण अत्यंत चिंता आणि निराशेने घेरलेला आहे, त्याच्या अंगावर काहीच नाही. हे पाहून श्री हरी विष्णू लक्ष्मीजींना म्हणाले, तुझे व्रत पाळणारा ब्राह्मण अशी दुर्दशा का आहे? तुमच्या या भक्ताचे दुःख दूर करा. हे ऐकून देवी लक्ष्मीने ब्राह्मणावर कृपावर्षाव केला आणि त्याचे सर्व दारिद्र्य नष्ट केले.
देवी लक्ष्मीने त्याला आशीर्वाद देताच ब्राह्मणाचे रूप कामदेवाचे झाले. त्याला अशा रूपात पाहून नाग कन्या त्याला म्हणाल्या, हे विप्रवर, आम्ही तुला जिंकले आहे, म्हणून आता तुला आमचे पती म्हणून राहावे लागेल. ब्राह्मणाला हा प्रस्ताव स्वीकारावा लागला कारण त्याने आपले शरीरही गमावले होते. ब्राह्मणाने सर्व मुलींसोबत गंधर्व विवाह केला आणि विविध प्रकारची रत्ने घेऊन आपल्या घरी निघाला.
घरी आल्यावर ब्राह्मणाने सकारात्मक विचार ठेवला, त्यामुळे पत्नीच्या तिरस्कारामुळेच आपले नशीब बदलले आहे, असा विश्वास ब्राह्मणाने केला, त्यामुळे ती खूप आनंदी झाली आणि आपल्या पतीच्या आदेशाचे पालन करू लागली. या व्रताच्या प्रभावामुळे वलित ब्राह्मणाची स्थिती आणि दिशा बदलली आणि तेव्हापासून हे व्रत पाळले जाऊ लागले.
