छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पूर्वज कोण होते?

महाराष्ट्रातील मराठ्यांच्या राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा जन्म मराठवाड्यातील भोसले या वतनदार घराण्यातील मालोजींचे पुत्र शहाजी आणि सिंदखेडकर जाधवराव यांच्या कन्या जिजाबाई या दांपत्यापोटी शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. त्यांच्या जन्म-तिथीविषयी एकमत नाहीत.

शिवाजी महाराजांचे पूर्वज चितोडच्या सिसोदिया घराण्यातील होते, अशी लौकिक समजूत असून हे घराणे दक्षिणेतील होयसळ वंशातील असल्याचे संशोधनात पुढे आले आहे. या प्रमाणे या घराण्यातील पहिले कर्तबगार पुरुष मालोजी यांना शहाजी व शरीफजी असे दोन पुत्र होते. मालोजी हे निजामशाहीतील एक कर्तबगार सरदार होते. शहाजी पाच वर्षांचे असताना मालोजी मरण पावले. त्यांच्या नावाची जहागीर शहाजींच्या नावाने राहिली. 

अजून इतिहासात गेलो तर माहिती काही या प्रकारे आढळते- इसवी सन 1303 मध्ये अल्लाउद्दीन खिलजीने चित्तोडच्या किल्ल्यावर आक्रमण केले. या संघर्षात रतन सिंह यांचा मृत्यू झाला. त्यांच्या मृत्यूने मेवाडच्या गुहिलांची रावल शाखा संपुष्टात आली. त्यानंतर अनेक राजपूत कुटुंबे चित्तोडचा किल्ला सोडून देशाच्या इतर भागात गेली. त्यानंतर गुहिल घराण्यातील एक क्षत्रिय राजकुमार सज्जनसिंग किंवा सुजानसिंग चितोड सोडून दक्षिण भारतात गेले आणि आपल्या कुटुंबासह येथे राहू लागले. त्यांचा मृत्यू दक्षिण भारतातच झाला. त्यांच्या वंशजांपैकी काहींनी शेती करून आपला उदरनिर्वाह सुरू केला तर काही वंशजांनी दक्षिणेतील राज्यकर्त्यांसाठी लढाया करून आपला उदरनिर्वाह सुरू केला. सज्जन सिंगच्या पाचव्या पिढीत अग्रसेन नावाचा एक शूर पुरुष होता, त्याला करण सिंह आणि शुभकृष्ण हे दोन पुत्र होते. करणसिंहांचा मुलगा भीमसिंह याला बहमनी राज्याच्या सुलतानने राजा घोरपडे ही पदवी दिली होती आणि मुधोळमधील 84 गावांची जहागीर दिली होती. या कारणास्तव भीमसिंगच्या वंशजांना घोरपडे म्हणतात. दुसरा मुलगा शुभकृष्णाच्या वंशजांना भोंसले म्हणतात. शुभकृष्णांचा नातू बापूजी भोंसले झाले. बापूजी भोंसले यांचे कुटुंब बेरूळ (इलोरा) गावात भाडेकरू व पटेलीचे काम करायचे. शेतकऱ्यांकडून जमिनीचे भाडे वसूल करून ते राजेशाही खजिन्यात जमा करण्याचे काम पटेलांचे होते. या लोकांना महाराष्ट्रात पाटील असेही म्हणतात. बापूजी भोंसले सन 1597 मध्ये वैकुंठात गेले. बापूजी भोंसले यांना मालोजी आणि बिथोजी अशी दोन मुले होती. शरीराने कणखर असल्याने या दोन्ही भावांना सिंदखेडच्या सामंत लुकाजी यादव किंवा जाधवराई येथे सैनिकाची नोकरी मिळाली. जाधवराय हे अहमदनगरचा बादशहा निजामशहाच्या सेवेत होते आणि निजामाशी त्यांची बरीच जवळीक होती. काही दिवसांनी मालोजी आणि बिथोजी यांची जाधवराईच्या वाड्याचे मुख्य पहारेकरी म्हणून नेमणूक झाली.

जाधवरायांचा विनोद

मालोजींचा विवाह पलटनपूरच्या देशमुख बंगोजीशी किंवा जगपालराव नायक निंबाळकर यांची बहिण दीपाबाईंशी झाला होता. मालोजींना बराच काळ संतान सुख नव्हते. शेवटी एका मुस्लिम फकीराच्या आशीर्वादाने मालोजींच्या घरी एका मुलाचा जन्म झाला. फकीराबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी मुलाचे नाव शहाजी ठेवले. शहाजी अतिशय देखणा आणि प्रभावी चेहऱ्याचा मुलगा होता. काही काळानंतर मालोजींना दुसरा मुलगा झाला, त्याचे नाव शरीफजी होते. एकदा होळीच्या सणाच्या दिवशी मालोजी आपला मोठा मुलगा शहाजी याला जाधवराईच्या वाड्यात घेऊन गेले. जाधवरायांचे अनेक सरदार व मित्र तेथे उपस्थित होते. जाधवरायांनी त्या देखण्या मुलाला शहाजींना मोठ्या प्रेमाने आपल्या शेजारी बसवले. जाधवरायांची कन्या जिजाबाई तिथे बसल्या होत्या. सर्वजण होळी खेळत असताना या दोन्ही मुलांनी एकमेकांवर रंगही टाकले. ते पाहून जाधवरायांच्या तोंडून अचानक बाहेर पडले की हे किती सुंदर जोडपे आहेत. त्यांनी आपल्या पुत्रीला विचारले, या मुलाशी लग्न करणार का? हे ऐकून मालोजी उत्साहाने भरून आले आणि उभे राहिले आणि म्हणाले, जाधवरायांनी आपल्या मुलीचे नाते माझ्या मुलाशी लावले हे तुम्ही सर्वांनी ऐकले आहे. जाधवराय मुलांशी फक्त चेष्टा करत होते. त्यामुळे मालोजीचा हा उद्धटपणा पाहून त्यांना राग आला आणि त्यांनी ताबडतोब प्रत्युत्तर देत मालोजी व बिथोजीला आपल्या सेवेतून बडतर्फ केले.

मालोजीचे उत्कर्ष

मालोजी आणि बिथुजी हे दोघे भाऊ तिथून उठले आणि दुसऱ्याच दिवशी सिंदखेड सोडून आपल्या मूळ गावी गेले. तेथे त्यांनी पुन्हा शेती सुरू केली. एके दिवशी मालोजींना अचानक कुठूनतरी भरपूर खजिना मिळाला. त्या पैशातून त्यांनी एक हजार सैनिकांची पगारी फौज तयार केली आणि अहमदनगरचा अधिपती निजामशहाच्या सेवेत रुजू झाले.

शहाजीचा संघर्ष आणि उदय

इसवी सन 1620 दरम्यान मालोजींचा मृत्यू झाला आणि शाहजींना त्याच्या सर्व जहागीर मिळाल्या. शहाजीने आपल्या चुलत भावांसह अहमदनगरच्या निजामासाठी मुघलांविरुद्ध अनेक लढाया केल्या आणि जिंकल्या. 1624 मध्ये खुर्रमने 1,20,000 सैनिकांसह अहमदनगरवर चढाई केली. विजापूरचा आदिलशहाही 80,000 सैनिकांसह खुर्रमच्या मदतीला आला. या दोन्ही सैन्याने मेहकर नदीच्या काठावर तळ ठोकला. यावेळी अहमदनगरमध्ये फक्त 20 हजार सैनिक होते, त्यापैकी 10 हजार सैनिक शहराच्या सुरक्षेसाठी आणि 10 हजार सैनिक मुघलांशी लढण्यासाठी शाहजींना देण्यात आले होते. शहाजीने भटवाडी नदीजवळ आपला तळ ठोकला. एके रात्री मुसळधार पाऊस पडत असताना शहाजीला नदीवरील मोठ्या धरणात खड्डे पडले. धरण फुटले आणि त्याचे पाणी मुघल आणि विजापूरच्या सैन्याकडे वेगाने वाहू लागले. त्यामुळे मुघलांच्या छावणीत पूर आला. शहाजी आपल्या सैनिकांसह तयार होते. ते वीज बनून शत्रूंवर तुटून पडले. मोठ्या संख्येने मुघल सैनिक मारले गेले. शहाजीने मुघलांच्या पाच प्रमुख सेनापतींना जिवंत पकडले. अशा रीतीने भटवाडीच्या लढाईतील विजयानंतर भारताच्या राजकारणात शहजींचा मान खूप मोठा झाला. अहमदनगरहून त्यांना पुणे आणि सुपाच्या जहागीर मिळाल्या.

1929 मध्ये निजामशाहीतील दरबारी कारस्थानात शहाजींचे सासरे लखूजी जाधव मारले गेले. या मुळे नाराज होऊन त्यांनी निजामशाहीची नोकरी सोडली. शहाजींनी जिजाबाईस शिवनेरीवर ठेवले होते. विजापूर सोडून गेल्यामुळे मुहंमद आदिलशहा हा शहाजींवर नाराज झाला होता. निजामशाही सुटलेली अशा अवस्थेत शहाजींना परागंदा होण्याची वेळ आल्यावर त्यांनी आदिलशहाच्या बोलावण्यावरून 1636 मध्ये त्याच्या नोकरीत शिरले. आदिलशहाने त्यांच्याकडे पुण्याची जहागीर बहाल केली. तसेच मोठा हुद्दा देऊन कर्नाटकाच्या मोहिमेवर पाठविले. विजापूरच्या सैन्याने 1638 च्या अखेरीस बंगलोर काबीज केले. तेव्हा बंगलोर, कोलार व इतर प्रदेशांची जहागीर शहाजींना मिळाली आणि ते बंगलोर येथे कायमचे राहू लागले.

शिवाजी महाराजांचे बालपण शिवनेरी, माहुली व पुणे येथे गेले. ते काही काळ बंगलोरलाही राहिले. शिवाजी आणि जिजाबाई यांच्याकडे महाराष्ट्रातील जहागिरीची व्यवस्था सोपवून शहाजीराजांनी त्यांची पुण्याला रवानगी केली. जिजाबाईंचा गुणांच्या तालमीत शिवाजीराजे तयार झाले आणि जिजाऊंच्या शिकवणीतून शिवाजीराजांना स्वराज्यस्थापनेची स्फूर्ती मिळाली.

सादर माहिती छत्रपती शिवरायांच्या जीवनावर आधारित पुस्तके आणि कथांमधून घेतली आहे.