‘महिषासूरमर्दिनी’ तुळजा
देवी मातेला महिषासूर मर्दिनी असेही म्हटले जाते. त्याबाबतही एक अख्यायिका प्रसिद्ध आहे. सृष्टीक्रम व्यवस्थित सुरू असताना महिषासूर नावाच्या राक्षसाने देवी देवतांना त्रास देण्यास सुरुवात केली तेव्हा सर्व देवांनी एकत्र येऊन ब्रह्मा, विष्णू व महेश यांना संकटापासून वाचविण्याची विनंती केली. त्यांची विनंती मान्य करीत देवाने तेजाचा अतिप्रचंड अग्निस्तंभ निर्माण केला. त्रिभुवनाला व्यापून टाकणार्‍या प्रचंड तेजाच्या रुपाने साकार झालेली श्री तुळजाभवानी देवी महिषासूर राक्षसाबरोबर युद्ध करण्यास तयार झाली. देवीने राक्षसाचे सर्व सैन्य ठार केले. तेव्हा स्वतः महिषासूर राक्षस महिषाचे रूप धारण करून देवीबरोबर लढू लागला. आपल्या पाशाचा वापर करून देवीने महिषासुराला बांधून टाकले.
नंतर महिषासुराने सिंहाचे रुप घेतले. तेव्हा देवीने तलवारीने सिंहास ठार मारले. महिषासुर पुन्हा महिषाचे रुप धारण करून आपल्या शिंगांनी देवीवर पर्वताचा वर्षाव करू लागला. देवीने बाणाचा मारा करून पर्वताचे तुकडे तुकडे केले. नंतर पायउतार होऊन त्या विषारी रेड्याला आपल्या पायाखाली चिरडून भाल्याने महिषासुर राक्षसाचा कंठनाळ छेदला. त्यानंतर महिषासूर राक्षास मनुष्यरूप धारण करून अर्धवट महिष व अर्धवट मानव या रुपात देवीबरोबर युद्ध करू लागला. तेव्हा संतप्त झालेल्या तुळजाभवानीने महिषासूर राक्षसाला तलवारीने ठार मारले. यासोबतच महिषासुराचा अवतारही संपला. यामुळे देवीला महिषासूर मर्दिनी असे म्हटले जाते.
श्री तुळजाभवानी वीरवदायिनी, इंद्रवरदायिनी, रामवरदायिनी आणि महिषासूरमर्दिनी म्हणून प्रसिद्ध आहे. श्री तुळजाभवानी शक्ती देवता आहे. तुळजापूरची भूमी प्रभू रामचंद्रांच्या पदस्पर्शाने पावन झाली आहे. ज्या शिळा घाटावरून तुळजाभवानी देवीने प्रभू रामचंद्रास लंकेचा मार्ग दाखविला तो शिळाघाट अजूनही तुळजापूरला दिसून येतो. दरवर्षी अश्विन महिन्यात तुळजापूरला नवरात्र उत्सव मोठा प्रमाणावर साजरा केला जातो. देश परदेशातून भाविक देवीच्या चरणाला नतमस्तक होण्यासाठी गर्दी करतात. तुळजापूरहून शंभर ते दीडशे किलोमीटर अंतरावर प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र पंढरपूर, गाणगापूर, अक्कलकोट, निरा नृसिंहपूर आहे.
मंदिराचे वैशिष्ट्य
देवी मंदिराच्या मागच्या बाजूस काळा दगडाचा चिंतामणी असून तो गोल आकाराचा आहे. आपले काम होईल की नाही याचा कौल हा चिंतामणी देतो. शिवाजी महाराजही युद्धाला जाण्यापूर्वी मातेचे दर्शन घेऊन चिंतामणीकडे कौल मागत असत. एक रुपयाचे नाणे ठेवून चिंतामणी उजवीकडे फिरल्यास काम होणार व डावीकडे फिरल्यास काम होणार नाही असे समजले जाते. चिंतामणीच्या बाजूलाच देवीच्या अलंकाराचा खजिना, देवीची वाहन ठेवण्याची जागा आणि गुप्तदान कुंडी आहे. देवीच्या अलंकारामध्ये अस्सल सोन्याच्या माळा, हिर्‍या मोत्यांचे दागिने, जुडवा, कंबरपट्टा, सूर्यहार, चंद्रहार, रत्नहार, चिंचपेटा व रत्नजडित खडावा आहेत.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी देवीस सोन्याची माळ अर्पण केली आहे. या माळेच्या प्रत्येक पुतळीवर राजे शिवछत्रपती अशी अक्षरे कोरली आहेत. नवरात्रोत्सवात मुख्य सणांच्या दिवशी, पाडवा, दसरा, दिपावली आदी प्रसंगी देवीस संपूर्ण अलंकार घातले जातात. मुख्य मंदिरासोबतच गोमुख तीर्थ, श्रीकल्लोळ तीर्थ, मंकावती तीर्थ, पापनाशी तीर्थ भक्तांसाठी आकर्षणाचे केंद्र ठरतात. याशिवाय महंत भारतीबुवांचा मठ, महंत बाकोजीबुवांचा मठ, हमरोजी बुवा मठ, अरण्य गोवर्धन मठ संस्थान, महंत गरीबनाथ मठ तुळजापुरात आहेत.
तुळजापूरला कसे जावेः
देशाच्या दक्षिण भागातून येणारे भाविक रेल्वेगाडीने तुळजापूरहून ३५ किलोमीटरवर असलेल्या नळदुर्ग येथे येतात. देशाच्या उत्तर भागातून येणारे लोक आधी सोलापूरला येऊ शकतात. सोलापूरहून तुळजापूर ४४ किलोमीटरवर आहे. उस्मानाबाद या जिल्ह्याच्या ठिकाणाहून तुळजापूर १८ किलोमीटरवर आहे. सोलापूर व उस्मानाबाद येथून तुळजापूरला येण्यासाठी भरपूर बस, गाड्या उपलब्ध आहे.
रेल्वे सुविधा- तुळजापूरला रेल्वेगाडीने यायचे झाल्यास सोलापूर हे जवळचे रेल्वे स्टेशन आहे.
हवाई सुविधा- हवाई मार्गे येऊ पाहणार्‍या भाविकांना पुणे किंवा हैदराबादला यावे लागेल. त्यातल्या त्यात पुणे हा जवळचा विमानतळ आहे.
रहाण्याची सोयः यात्रेकरूंना राहण्यासाठी तुळजापुरात श्री भवानी विश्रामगृह, गादा व सामल धर्मशाळा आहे. येथे तीन दिवस राहता येते. याशिवाय अनेक खासगी हॉटेल, लॉजिंग, बोर्डींग, धर्मशाळा आणि हॉटेल आहेत. देवीच्या पुजार्‍यांकडेही राहण्याची व लग्न, मुंज, अभिषेक, महानैवेद्य दर्शन आदींची सोय उपलब्ध आहे.
