बरोबर 7 वर्षांपूर्वी म्हणजेच 7 नोव्हेंबर 2016 रोजी देशाच्या पंतप्रधानांनी देशातील सर्व नागरिकांसाठी एक महत्त्वाची घोषणा केली होती. या घोषणेमध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी म्हणाले की, देशात सर्व 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटांवर बंदी घालण्यात आली आहे. याचा अर्थ आता या नोटा कोणत्याही व्यवहारासाठी वापरल्या जाणार नाहीत. काळ्या पैशाला आळा घालण्यासाठी हा निर्णय घेण्यात आला. नोटाबंदीला 7 वर्षे (Demonetisation 7 Years)झाली आहेत.
या नोटाबंदीच्या निर्णयानंतर युनिफाइड पेमेंट्स इंटरफेस (UPI) लाँच करण्यात आले. UPI ने व्यवहाराची प्रक्रिया पूर्णपणे बदलली आहे. आज आम्ही तुम्हाला UPI ने व्यवहार प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका कशी बजावली आहे ते सांगणार आहोत.
UPI ची महत्त्वाची भूमिका
आज UPI (Unified Payment Interface) चा वापर शहरांबरोबरच ग्रामीण भागातही पोहोचला आहे. जर आपण बोललो तर Covid-19 पूर्वी UPI पेमेंट फक्त मोठ्या सेवा किंवा मोठ्या पेमेंटसाठी होते. पण, आता UPI द्वारे 5 रुपयांच्या टॉफीचे पैसे भरणे खूप सोपे झाले आहे. या वर्षी जारी केलेल्या डेटावरून असे दिसून आले आहे की मे 2023 पर्यंत, UPI भारतातील एकूण किरकोळ डिजिटल पेमेंटच्या 78 टक्क्यांपेक्षा जास्त वापरला जाईल. त्याच वेळी, UPI ने 11.4 अब्ज रुपये (सुमारे 1,140 कोटी रुपये) व्यवहार पार केले आहेत.
हे आकडे स्पष्टपणे दर्शवतात की आता 3 पैकी 2 लोक UPI द्वारे सहज पेमेंट करतात. डिजिटल पेमेंटला प्रोत्साहन देण्यासाठी केंद्र सरकारने सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) देखील सुरू केली आहे. CBDC ने ऑनलाइन पेमेंटची प्रक्रिया खूपच सोपी केली आहे.
देशात ज्या प्रकारे ऑनलाइन पेमेंट प्रक्रिया वाढत आहे, त्याचा परिणाम रोखीच्या व्यवहारांवर होत आहे. देशातील रोख व्यवहारांची संख्या लक्षणीयरीत्या कमी झाली आहे. अशा परिस्थितीत देशात आता कोणत्या सेवेसाठी रोखीचे व्यवहार केले जातात, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे.
रोख व्यवहार कुठे वापरले जातात?
देशात डिजिटल पेमेंटचा आकडा वाढला असला तरी अजूनही अनेक ठिकाणी लोक रोखीने व्यवहार करतात. उदाहरणार्थ, किराणा दुकानात किंवा अगदी अनेक लहान शहरांमध्ये लहान पेमेंटसाठी रोख व्यवहार केले जातात. याशिवाय, आजही अनेक रिक्षाचालकांकडे यूपीआय पेमेंटची सुविधा नाही, त्यामुळे व्यवहार रोखीनेच केले जातात.
एका अहवालानुसार, गेल्या एका वर्षात 80 टक्क्यांहून अधिक लोकांनी किराणा, बाहेर खाणे किंवा इतर अनेक सेवांसाठी रोख व्यवहार केले आहेत. त्याच वेळी, गॅझेट खरेदीमधील रोख व्यवहारांच्या संख्येत घट झाली आहे. त्याच वेळी, आजही केस कापणे, घरातील नोकरांना पगार देणे, एसी दुरुस्त करणे इत्यादी सेवांसाठी रोख रक्कम वापरली जाते.
