महावीर जयंती जैन धर्माचे मांगी तुंगी शिखरांचे धार्मिक महत्व

Shri Mangi-Tungi Tirth Kshetra trust

महावीर जयंती दरवर्षी चैत्र महिन्यातील शुक्ल पक्षातील त्रयोदशी तिथीला साजरी केली जाते. यंदा महावीर जयंती ४ एप्रिलला आहे. जैन धर्माचे २४ वे तीर्थंकर महावीर स्वामी यांचा जन्म बिहारमधील कुंडग्राम येथे झाला. भगवान महावीरांचे बालपणीचे नाव वर्धमान होते. असे म्हटले जाते की वयाच्या 30 व्या वर्षी त्यांनी राजवाड्यातील सुखांचा त्याग केला आणि सत्याच्या शोधात जंगलाकडे निघाले. घनदाट जंगलात राहून त्यांनी बारा वर्षे कठोर तपश्चर्या केली, त्यानंतर रिजुबालुका नदीच्या काठी साल वृक्षाखाली त्यांना कैवल्यज्ञान प्राप्त झाले.मात्र जैन धर्माचे पहिले गुरु ऋषभदेव भगवान यांची १०८ फूट यांची नाशिकला मूर्ती आहे. तर जाणून घेवू त्याबद्दल ...

मांगी तुंगी शिखरांचे धार्मिक महत्व

जैन धर्मात अनेक मंदिरे आहेत आणि ती पवित्र मानली जातात. त्यात पद्मासन आणि कयोतसर्गासह अनेक आसनांमध्ये तीर्थंकरांच्या प्रतिमा आहेत. त्याचे वर्णन सिद्ध क्षेत्र म्हणून केले जाते

सुमारे ३,५०० पायऱ्या शिखराच्या पायथ्याशी जातात, जे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वाच्या अनेक स्मारकांनी समृद्ध आहे. याशिवाय, महावीर , ऋषभनाथ , शांतीनाथ आणि पार्श्वनाथ यांसारख्या महान तीर्थंकरांच्या नावावर असंख्य लेणी आहेत. येथे दरवर्षी एक भव्य जत्रा भरते जिथे लोक उत्सवाचे साक्षीदार होण्यासाठी मोठ्या संख्येने भेट देतात.

मूर्तींवर अनेक शिलालेख आहेत, त्यातील बहुतांश कालांतराने खराब झाल्यामुळे स्पष्ट होत नाहीत. येथील आदिनाथ आणि शांतीनाथ लेण्यांच्या खडकांवरील अनेक शिलालेख संस्कृत भाषेत आहेत.

फेब्रुवारी २०१६ मध्ये, अहिंसेची मूर्ती, अखंड दगडात कोरलेली १०८ फूट मूर्ती येथे अभिषेक करण्यात आली. जगातील सर्वात उंच जैन मूर्ती म्हणून गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये नोंद झाली आहे.

मांगी गिरी

या टेकडीवर सात जुनी मंदिरे असून येथे अनेक संतांच्या चरणांच्या प्रतिमा आहेत. येथे कृष्ण कुंड नावाचा तलाव आहे, जो भगवान श्रीकृष्णाच्या शेवटच्या दिवसांचा साक्षीदार असल्याचे म्हटले जाते. ग्रंथानुसार, भगवान कृष्णाचा मोठा भाऊ , बलराम यांनीही मोक्ष साधला आणि स्वर्ग प्राप्त केला. येथे बलभद्र गुहा नावाची गुहा आहे जिथे बलराम आणि इतर अनेक मूर्ती स्थापित आहेत.

तुंगी गिरी

तुंगी गिरी शिखरावर पाच मंदिरे आहेत. आठव्या तीर्थंकर भगवान चंद्रप्रभू यांच्या दोन लेणी आहेत आणि दुसरी रामचंद्र गुहा आहे. हनुमान, गव, गवक्ष, नील इत्यादी प्राचीन मूर्ती येथे आहेत. एका गुहेत तपस्वी संत अवस्थेत रामाचे सेनापती कृतान्तवक्र यांची मूर्ती आहे.

मांगी आणि तुंगी टेकड्यांमधील मार्गावर, शुद्ध आणि बुद्ध मुनींच्या दोन गुहा आहेत. भगवान मुनिसुव्रत नाथांचा कोलोसस येथे पद्मासन मुद्रेत आहे. भगवान बाहुबली आणि इतरांच्या मूर्तीही येथे आहेत.

दोन्ही टेकड्यांवरील अनेक मूर्ती खडकांवर कोरलेल्या आहेत. यक्ष आणि यक्षिणी (तीर्थंकरांचे परिचारक) आणि इंद्र यांचे सुंदर आणि आकर्षक दगडी कोरीवकाम येथे पाहायला मिळते.

मांगी-तुंगी हे देखील गिर्यारोहणासाठी एक आदर्श ठिकाण आहे.

ऋषभदेव भगवान यांची १०८ फूट जैन मूर्ती

भगवान ऋषभनाथ हे जैन धर्मातील पहिले तीर्थंकर मानले जातात . फेब्रुवारी २०१६ मध्ये, १०८ फूट उंची असलेल्या जगातील सर्वात उंच जैन पुतळ्याचे उद्घाटन करण्यात आले. अहिंसेचा पुतळा असे नाव असलेली ही मूर्ती वास्तुकलेचा एक कलात्मक नमुना आहे आणि ती जगभरातील जैनांसाठी तीर्थयात्री बनली आहे.

या प्रकल्पाची पायाभरणी १९९६ मध्ये जैन भिक्षुणी ज्ञानमती माताजी यांच्या प्रेरणेने झाली.

जैन लेणी

आदिनाथ आणि शांतीनाथ लेणी या दोन मुख्य लेण्यांमध्ये, आदिनाथ गुहेत १३४३ चा शिलालेख आहे. सीतलनाथ, महावीर, आदिनाथ, शांतीनाथ, पार्श्वनाथ आणि रत्नत्रय यांसारख्या देवता आणि ऋषींच्या नावावर इतर अनेक लेणी आहेत. ज्यांची तेथे सुटका झाली. डोंगराच्या पायथ्याशी तीन मंदिरे आहेत ज्यात ७५ हून अधिक मूर्ती आहेत. भगवान मुनिसुव्रत नाथांचा एक कोलोसस पद्मासन मुद्रेत येथे आहे.

मांगी टेकडीवर दहा गुहा आहेत. महावीर गुहेत तीर्थंकर महावीरची पांढऱ्या ग्रॅनाइटची पद्मासन मुर्ती आहे. गुहा क्रमांक ६ मध्ये परस्वनाथाची मुख्य मूर्ती आहे, त्याच्या शेजारी आदिनाथांच्या प्रतिमा आहेत. भगवान बाहुबली यांचा ३१ फूट उंच पुतळा नुकताच उभारण्यात आला आहे.

मांगी शिखरावर असलेली जैन मंदिरे

महावीर दिगंबर जैन गुंफा मंदिर: मांगी टेकडीवरील मुख्य मंदिर भगवान महावीर यांना समर्पित आहे. मूलनायक ही पद्मासन मुद्रेतील महावीरांची ३.३ फूट मूर्ती आहे. डाव्या बाजूला आणखी चार मूर्ती आहेत. भिंतीवर तीर्थंकरांच्या चार मूर्ती कोरलेल्या आहेत.

गुहा क्रमांक ६: या मंदिराची मुख्य मूर्ती ही पद्मासन मुद्रेतील भगवान आदिनाथांची ४.६ फूट उंच मूर्ती आहे. गुहेच्या भिंतीवर पद्मासन आसनात वीस मूर्ती आहेत. या मंदिराच्या मध्यभागी भगवान पार्श्वनाथ आहेत. दोन तीर्थंकरांची बसलेल्या पद्मासनातील आणि दोन कयोतसर्ग मुद्रेतील शिल्पेही आहेत.

गुहा क्रमांक ७: चार मूर्ती चार दिशांना आहेत आणि चार भिंतीच्या बाजूला आहेत.

गुहा क्रमांक ८: वीस मूर्ती आणि सात जैन संतांची शिल्पे आहेत.

गुहा क्रमांक ९: ४७ मूर्ती तिन्ही बाजूला असून या गुहेच्या मध्यभागी भगवान पार्श्वनाथांची २.१ फूट उंचीची मूर्ती आहे. गुहेच्या भिंतीवर १३ जैन संतही दिसतात. टेकडीच्या भिंतीवर २४ तीर्थंकरांचे शिल्प आणि या टेकडीतून मोक्ष मिळवणाऱ्या जैन संतांच्या पायाच्या प्रतिमा आहेत.

तुंगी गिरी टेकडी

मांगी टेकडीवर चार जुनी मंदिरे आहेत.

भगवान चंद्रप्रभा गुहा: मुख्य मूर्ती पद्मासन मुद्रेतील भगवान चंद्रप्रभ आहेत ज्यांची उंची ३.३ फूट आहे. आणखी १५ मूर्ती असून त्यापैकी सात मूर्तींची उंची २.१ फूट आणि ८ मूर्तींची उंची १.३ फूट आहे. सर्व मंदिरे सातव्या-आठव्या शतकातील आहेत.

टेकडीच्या पायथ्याशी चार मंदिरे आहेत.

भगवान पार्श्वनाथ जैन मंदिर: या मंदिराची मुख्य मूर्ती १८५८ मध्ये स्थापित केलेली पद्मासन मुद्रेतील ३.८ फूट उंचीची भगवान पार्श्वनाथ मूर्ती आहे.

भगवान आदिनाथ मंदिर: या मंदिरातील मुख्य मूर्ती भगवान आदिनाथांची पद्मासन मुद्रामधील २.५ फूट मूर्ती आहे. मूर्तीच्या डाव्या बाजूला भगवान विमलनाथांची २.१ फूट उंच मूर्ती आहे आणि उजव्या बाजूला पद्मसन मुद्रेतील चंद्रप्रभूंची मूर्ती आहे.

भगवान पार्श्वनाथ मंदिर: मुख्य मूर्ती ही १८१३ मध्ये स्थापित केलेली पद्मासन मुद्रेतील भगवान पार्श्वनाथांची ३.६ फूट उंचीची मूर्ती आहे.

सहत्रकूट कमळाचे मंदिर आणि बाग: या मंदिरात १००८ मूर्ती आहेत.

मांगी तुंगी शिखरावर कसे पोहोचायचे

ट्रेनने जवळचे रेल्वे स्टेशन मनमाड आहे. स्टेशनवरून तुम्हाला टॅक्सी किंवा बस सहज मिळू शकतात.

रस्त्याने जायचे असेल तर मुंबई ते मांगी मार्गे शिर्डी, नाशिक हे अंतर ४५१ किमी आहे.

निष्कर्ष

या ठिकाणाच्या धार्मिक महत्त्वाव्यतिरिक्त, मांगी तुंगीला समृद्ध वारसा आहे. मांगी आणि तुंगी ही खरे तर एकमेकांच्या अगदी जवळ असलेल्या दोन शिखरांची नावे आहेत. मांगी शिखर ४३४३ फूट उंच आहे तर तुंगीची समुद्रसपाटीपासून ४३६६ फूट उंची आहे.

डोंगरावरील खडकात कोरलेल्या देवता आणि ऋषींच्या मूर्ती असलेल्या शेकडो गुहा हे या ठिकाणाचे मुख्य आकर्षण आहे. मांगी शिखराजवळ सीता, महावीर, आदिनाथ, शांतीनाथ, पार्श्वनाथ आणि रत्नत्रय यांसारख्या देवता आणि ऋषींच्या नावावर अनेक लेणी आहेत. कृष्ण कुंडा तुंगी शिखराच्या जवळ आहे जिथे भगवान श्रीकृष्णावर अंत्यसंस्कार केले गेले असे मानले जाते. इतर गुहांमध्ये राम आणि त्याच्या प्रिय आणि जवळच्या लोकांच्या मूर्ती आहेत.

३०-४० वर्षांपूर्वी मांगीतुंगीला जाण्यासाठी मातीचा रस्ता नव्हता. इथे जाण्यासाठी बैलगाडीशिवाय दुसरे कोणतेही साधन नव्हते. अशा कठीण काळात मांगीतुंगीच्या या विश्वस्त मंडळाने आपल्या समजूतदारपणाने आणि दूरदृष्टीचा परिचय देत येथे येण्यासाठी सटाणा पर्यंतचा स्वतःचा रस्ता तयार केला. येथे दूरध्वनी यंत्रणा उभारण्यासाठी ताहेराबाद येथे खास नवीन टेलिफोन एक्सचेंज सुरू करण्यात आले.

विश्वस्त मंडळ

मांगीतुंगी हे बससेवेने सतना, मालेगाव, नामपूर, मनमाड, नाशिक, औरंगाबाद आणि धुलियाला जोडलेले आहे. तत्कालीन विश्वस्त डॉ. देवेंद्र धर्मदास लाड, श्री. हुकुमचंदजी गंगवाल, श्री. माणिकचंद पहाडे, आणि व्यवस्थापक श्री. सूरजमलजी जैन यांनी ही व्यवस्था प्रत्यक्षात आणण्यासाठी विशेष योगदान दिले आहे. ३०-४० वर्षांपूर्वी सटाणा, ताहेराबाद, मालेगाव येथून मांगीतुंगी येथे लोक पिण्याचे पाणी घेऊन जात असत. अशा कठीण काळात तत्कालीन विश्वस्त मंडळाने येथील प्रवाशांची सेवा केली आहे.

११९० मध्ये या सिद्धक्षेत्र पी महासभेचे आयोजन करण्यात आले होते. त्यावेळी मांगीतुंगीच्या डोंगरावर १२० फूट उंचीचा पुतळा बनवण्याची संकल्पना होती. पू. आचार्य १०८ श्री श्रेयनसागरजी महाराजजी यांनी केले. ज्याचे भूमिपूजन महासभेच्या परवानगीने संपन्न झाले. ज्यामध्ये श्री निर्मल कुमारजी सेठी आणि श्री पी.यु. जैन आदी मान्यवर उपस्थित होते. काही काळानंतर म्हणजे १९९२ मध्ये आचार्य श्रींची समाधी झाली. त्यामुळे हा प्रकल्प प्रत्यक्षात येऊ शकला नाही.

यानंतर १९९६  मध्ये पी. पू.गणिनी आर्यिका श्रेयांस्मती माताजींच्या विनंतीने. पु. १०५ गणिनी आर्यिका रत्न ज्ञानमती माताजींना मांगीतुंगी येथे निमंत्रित करण्यात आले आणि त्यांच्या शुभ आशीर्वादाने मांगीतुंगी येथे १००८  मुनी सुव्रतनाथजींच्या नवीन मंदिराचा पंचकल्याणक व प्राणप्रतिष्ठा सोहळा संपन्न झाला. या सोहळ्याला मुख्यमंत्री मनोहर जोशी, चांदवडचे आमदार जयचंदजी कासलीवाल यांच्यासह लाखो जैन बांधव आणि सरकारचे सर्व अधिकारी आणि अनेक मंत्री उपस्थित होते.

या पंचकल्याणकादरम्यान आचार्य श्रेयणसागरजी महाराजजींनी १२० फूट मूर्ती उभारण्याची कल्पना मांडली होती, बऱ्याच चर्चेनंतर भगवान वृषभदेवांची १०८ फूट उंचीची मूर्ती बांधण्याचा निर्णय घेण्यात आला. या ठरावाला ठोस स्वरूप देण्याचा निर्धार केला. पू. १०५ गणिनी आर्यिका रत्न ज्ञानमती माताजींनी केले. त्यावेळी पी. पु.गणिनी आर्यिका श्रेयंसमती माताजी, मांगीतुंगी संस्थेचे तत्कालीन विश्वस्त श्री.हुकुमचंदजी गंगवाल (धुलिया), सरचिटणीस श्री.गणेशलालजी जैन (मांगीतुंगी), डॉ.देवेंद्र धर्मदास लाड (मालेगाव), श्री.माणिकचंदजी पहाडे (मालेगाव), श्री. अनिलभाई जैन (परोडा), श्री. हुकुमचंदजी पहाडे (मालेगाव), श्री पन्नालालजी पापडीवाल (औरंगाबाद), श्री अरुणभाई जैन (कुसुंबा), श्री जे. च्या. जैन (मुंबई), श्री. रतनचंदजी शहा (धुलिया), श्री. शरद संघवी (चोप्रा), श्री. प्रमोदभाई अजमेर, श्री. मोहन गांधी (धरणगाव), श्री. सुनील थोलिया (धुलिया) व दिगंबर जैन समाजातील इतर सन्माननीय सदस्य उपस्थित होते. उपस्थित. आणि अशा प्रकारे दिगंबर जैन पंथाचे पहिले तीर्थंकर भगवान वृषभदेव यांची जगातील सर्वात मोठी १०८ फूट उंच मूर्ती उभारण्याचे अद्भुत कार्य सुरू झाले. १९९६ ते २०१६ पर्यंत सातत्याने हे काम रात्रंदिवस केले, ना दिवस पाहिला ना रात्र. दिगंबर जैन समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला ही मूर्ती साकार व्हायला हवी होती. हे महान ऐतिहासिक कार्य पूर्ण करण्याचे प्रेरणास्थान पी. पु. १०५ गणिनी आर्यिका रत्न ज्ञानमती माताजी | आणि स्वामी रवींद्र कीर्तीजी हे त्यांचे संयोजन होते. आशीर्वाद होते पू.चंदनमती माताजीचे | मांगीतुंगीच्या विश्वस्त मंडळाने सहकार्य केले. मांगीतुंगीच्या डोंगरावर समुद्रसपाटीपासून चार हजार फूट उंचीवर तब्बल २० वर्षे अखंड रात्रंदिवस काम केल्यानंतर आज या महान संकल्पाची पूर्तता होताना दिसत आहे. आणि स्वतःला या ऐतिहासिक घटनेचे साक्षीदार समजतात. या संपूर्ण घटनेचे साक्षीदार असताना मांगीतुंगी ट्रस्ट आणि संपूर्ण कार्यकारी मंडळ समस्त जैन समाजाच्या स्वागतासाठी सदैव उत्सुक असेल.
सर्व फोटो मांगी तुंगी Shri Mangi-Tungi Tirth Kshetra trust

Edited by : Ratnadeep Ranshoor