काश्मिर फाईल्स : काश्मिरी पंडितांना का आपलं घरदार सोडून पळून जावं लागलं होतं?

'त्या घरांमधलं सामान अस्ताव्यस्त पडलं होतं. गॅस शेगडीवर ठेवलेली पातेली तशीच होती, स्वयंपाक घरात भांडी इकडेतिकडे पडली होती. घरांचे दरवाजे उघडे होते.

प्रत्येक घरात हेच दृश्य होतं. असं वाटतं होतं की इथे भूकंप आलाय आणि इथे राहाणारे घरदार सोडून पळून गेलेत. झालं ही थोडंफार असंच होतं. पण फरक इतकाच होता की कोणत्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे ही घरं उघड्यावर आली नव्हती. श्रीनगरच्या रैनावाडी गल्लीत रहाणाऱ्या काश्मिरी पंडितांना एका रात्रीतून घरदार सोडून पळून जावं लागलं होतं.'

32 वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे ही. 19 जानेवारी 1990 साली हजारो काश्मिरी पंडितांना विस्थापित व्हावं लागलं होतं.

बीबीसी हिंदीचे पत्रकार या घटनेनंतर वर्षभरानंतर तिथे रिपोर्टिंगसाठी गेले होते आणि तेव्हाही त्यांना अशीच अस्ताव्यस्त घरं दिसली. तिथे त्यांनी जे पाहिलं ते त्यांच्याच शब्दात वरती मांडलं आहे.

काश्मिरी पंडितांचा विषय आता नव्याने चर्चेत येण्याचं कारण म्हणजे नुकताच रिलीज झालेला काश्मीर फाईल्स हा पिक्चर.

आपल्याच राज्यातून जीव मुठीत धरून पळून जाण्याची काश्मिरी पंडितांवर वेळ आली होती. याच विषयावर हा पिक्चर बेतलेला आहे.

या चित्रपटाला मुद्दाम दाबण्याचा प्रयत्न केला जातोय, असं दिग्दर्शक विवेक अग्निहोत्री यांनी म्हटलं आहे. (अनेक भाजपशासित राज्यांमध्ये हा सिनेमा टॅक्स फ्री करण्यात आला आहे.) पण त्यांच्या सत्यातला बराचसा भाग काल्पनिक आहे, अशी टीकाही दुसरीकडे केली जातेय.

सिनेमाचा वाद आपण बाजूला ठेवू, काश्मिरी पंडितांचं पलायन नेमकं कसं आणि का झालं होतं, विस्थापित झालेले हे लोक नंतर कसे जगले, त्यातले कोणी परत आले का, हेच सगळं या लेखात मांडलं आहे.

लेखक राहुल पंडिता तेव्हा 14 वर्षांचे होते. बाहेर वातावरण वाईट होतं. ते म्हणतात, "मशिदीत आमच्या विरोधात घोषणा दिल्या जात होत्या. शेजारचे म्हणत होते की काश्मीर स्वतंत्र करायच्या आमच्या लढाईत सहभागी व्हा किंवा इथून निघून जा."

काश्मिरी पंडित हिंसा, कट्टरवाद, हत्या आणि भयाच्या वातावरणात जगत होते. सुरक्षा दलं या लोकांना संरक्षण देण्यासाठी असमर्थ होती.

राहुल पंडितांच्या कुटुंबाने तीन महिने वाट पाहिली की परिस्थिती बदलेल. पण शेवटी त्यांना घर सोडावं लागलं. "हल्ल्यांच्या भीतीने आमच्या घरात दिवे बंद केले होते."

राहुल पुढे म्हणतात, "काही मुलं, ज्यांच्याबरोबर आम्ही क्रिकेट खेळायचो ते आमच्या घराबाहेर काश्मिरी पंडितांच्या रिकाम्या झालेल्या घरांची आपआपसात वाटणी करण्याच्या गोष्टी करत होते. आमच्या घरातल्या मुलींबद्दल अश्लील गोष्टी बोलत होते. त्या गोष्टी मी अजूनही विसरलेलो नाही."

त्याच रात्री राहुल यांच्या वडिलांनी निर्णय घेतला की आता काश्मिरात राहायचं नाही. दुसऱ्याच दिवशी ते टॅक्सी करून जम्मूला निघून गेले.

1985 पासून काश्मीर अस्वस्थच होता. 'आझादी'चे नारे जोर धरत होते. जम्मू काश्मीर लिबरेशन फ्रंट, हिजबुल मुजाहिदीन यांसारख्या संघटनांचा जोर वाढलेला होता.

1987 साली नॅशनल कॉन्फरन्सचे फारुक अब्दुल्ला यांनी निवडणूक जिंकली पण राज्यातल्या अनेक संघटनांनी या निवडणुकीच्या निष्पक्षतेवर शंका घेतली.

1990 च्या जानेवारी महिन्यात जेव्हा जगमोहन यांना दुसऱ्यांदा राज्याचे राज्यपाल नेमलं गेलं तेव्हा फारुक अब्दुल्ला यांनी या नेमणुकीचा निषेध करत राजीनामा दिला आणि राज्यात राष्ट्रपती राजवट लागू झाली.

काही कट्टरतावादी संघटनांनी काश्मिरी हिंदूंना हेतुपूर्वक लक्ष्य करायला सुरुवात केली होती. त्यांच्या घरांना आगी लावल्या, पुरुषांना गोळ्या घालून ठार केलं. त्यांची मंदिरंही उद्ध्वस्त केली.

हिवाळ्याच्या रात्रीच्या अंधारात काश्मिरी हिंदूंना घरदार सोडून पळ काढावा लागला. काश्मिरी पंडित याला वांशिक संहार मानतात. काश्मीर खोऱ्यातून निघून गेलेल्या या पंडित कुटुंबांना जम्मू, दिल्ली आणि इतर अनेक ठिकाणी आसरा घ्यावा लागला. जम्मूत अत्यंत खडतर परिस्थितीत ही कुटुंबं राहिली. तिथे तंबू आणि राहुट्या बांधून छावण्यांमध्ये त्यांना राहावं लागलं.

राहुल पंडितांच्या कुटुंबालाही दारोदार भटकावं लागलं. ते म्हणतात, "सुरुवातीला आम्ही जम्मूच्या एका स्वस्त हॉटेलात राहिलो. लहान-लहान जागा शोधून राहिलो. नंतर एका धर्मशाळेत राहिलो जिथे माझ्या आईची तब्येत खूप बिघडली. त्यावेळी भविष्यात फक्त अंधारच दिसत होता."

1990 साली ऑल इंडिया काश्मिरी समाजाचे अध्यक्ष विजय ऐमा यांचंही घर उद्धवस्त झालं.

ऐमा म्हणतात, "ही परिस्थिती फक्त एका कुटुंबावर ओढावली नव्हती तर संपूर्ण समाजावर ही परिस्थिती ओढावली होती. ज्यांना एका रात्रीत सगळं सोडून परागंदा व्हावं लागलं अशा काश्मिरी पंडितांची ही कहाणी आहे."

काश्मिरी पंडितांनुसार त्यांना फक्त घराबाहेर काढलं नाही तर मुळापासून उपटून फेकलं.

विजय ऐमा म्हणतात, "विश्वास बसत नव्हता की ज्या जागी आम्ही शतकानुशतकं राहात होतो तिथे असं वातावरण तयार झालं. कळत नव्हतं की आम्ही कसे जिवंत वाचू, कशी आपल्या बायकांची अब्रू वाचवू."

त्याच्याच शब्दात सांगायचं झालं तर, "शब्दात वर्णन करून सांगता येणार नाही अशी अवस्था झाली होती."

बहुतांश काश्मिरी पंडितांनी जम्मुत आश्रय घेतला. तिथे निर्वासितांचं शिबिरांचं एक शहरच वसलं. राहुल पंडिता म्हणतात की जूनच्या उन्हाळ्यात (उत्तर भारतात जून महिन्यात सर्वाधिक उष्णता असते) या शिबिरांमुळे अनेकांचा मृत्यू झाला.

जम्मू आणि दिल्लीत आश्रय घेणाऱ्या काश्मिरी पंडितांना वाटलं की इथले लोक त्यांची वेदना समजून घेतील, पण त्यांना लवकरच लक्षात आलं की त्यांना 'समजून घेणारं कोणी नव्हतं'.

राहुल पंडिता म्हणतात, "आम्हाला आशा होती की काश्मीर सोडून परागंदा झाल्यानंतर जम्मू, दिल्ली आणि लखनऊ जाऊ तर तिथे हिंदू बहुसंख्यांक आहेत. त्यांना समजेल की आम्ही काश्मीर सोडून पळून आलोय. पण निर्वासित झाल्यानंतर कळलं की जो घरमालक असतो तो ना हिंदू असतो ना मुसलमान. तो फक्त घरमालक असतो आणि त्याचा धर्म फक्त पैसा असतो."

काश्मिरी पंडितांची खरंतर सगळ्यांबद्दल तक्रार आहे. विजय ऐमा म्हणतात की देशाच्या सिव्हिल सोसायटीने, माध्यमांनी, नेत्यांनी आणि सरकारांनी... कोणीच त्यांची विचारपूस केली नाही.

एका अंदाजानुसार गेल्या 32 वर्षांत तीन लाख काश्मिरी पंडित काश्मीर खोरं सोडून गेले

काश्मीर का सोडलं नाही याबद्दल बोलताना ते म्हणतात, "काही अडचणी होत्या ज्यामुळे गेलो नाही आणि आपल्या मायभूमीवर असणाऱ्या प्रेमाने इथून जावंस वाटलं नाही."

पण काश्मीर न सोडण्याची किंमत त्यांनी आपल्या पत्नीला कायमचं गमावून चुकती केली.

ते म्हणतात, "ज्या दिवशी माझ्या बायकोचा खून झाला त्या दिवशी मी स्वतःला म्हटलं की काश्मीर सोडलं असतं तर माझी बायको जिवंत राहिली असती. पण छातीवर दगड ठेवून याला देवाची इच्छा समजलो आणि पुढचं आयुष्य जगायला लागलो."

मखन लाल यांना या गोष्टीचं शल्य आहे की त्यांच्या पत्नीची हत्या झाल्यानंतर ती कोणी केली याचा तपास आजपर्यंत झालेला नाही.

पहिल्या पत्नीचं निधन झाल्यावर त्यांनी दुसरं लग्न केलं.

ते म्हणतात, "माझ्या हृदयात किती घाव आहेत ते माझं मला माहितेय. सगळ्यांत मोठं दुःख की माझ्या बायकोची हत्या झाली. दुसरं म्हणजे मला माझ्याच घरात राहून बेघरासारखं जगावं लागलं."

मखन लाल काही बोटावर मोजण्याइतक्या काश्मिरी पंडितांपैकी आहेत जे खोऱ्यात राहिले. त्यामुळे त्यांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागतो.

ते म्हणतात, "एकतर जेव्हा आमच्याकडे कोणाचा मृत्यू होतो तर त्याचे अंत्यविधी करण्यासाठी जम्मुहून लोकांना बोलवालं लागतं. लग्नासाठी पण अशीच अडचण होते."

पत्नीची हत्या झाल्यानंतर त्यांनी काश्मीर सोडण्याचा निर्णय घेतला आणि एका महिन्यासाठी जम्मूला गेलेही. पण जम्मूला पोहोचूनही त्यांना कोणी भाड्याने जागा दिली नाही त्यामुळे ते परत काश्मीरला गेले.

मखन लाल यांना याही गोष्टीचं वाईट वाटतं की जेव्हा त्यांचा एखादा मोठा सण असतो तेव्हा त्यांना काश्मीरच्या बाहेर जावं लागतं.

काश्मिरी पंडितांना पुन्हा काश्मीरमध्ये आणून त्यांचं पुर्नवसन करण्याच्या सरकारी योजनांवर टीका करताना मखन लाल म्हणतात की भारत सरकारने आधी इथल्या पंडितांचं व्यवस्थित पुनर्वसन करावं आणि मग जे परागंदा झालेत त्यांना परत आणून वसवावं.

त्यांचं म्हणणं आहे की, "आमची घरं मोडकळीला आलीत. ओस पडलीयेत. सरकारचं आमच्याकडे लक्ष नाही का?"

काश्मीर सोडून गेलेल्या अनेक काश्मिरी पंडितांना परत राज्यात परत यायचं आहे. पण हे शक्य आहे का?

राहुल पंडिता म्हणतात की, "गेल्या 26 वर्षांत कोणत्याही सरकारने असं वातावरण तयार केलं नाही ज्यामुळे काश्मिरी पंडित पुन्हा आपल्या राज्यात येऊ शकतील."

ज्या काश्मिरी पंडितावर गोळ्या झाडल्या ते परत येतात तेव्हा

श्रीनगरच्या जियाना कदाल भागातल्या निमुळत्या गल्लयांमधलं रोशन लाला मावा यांचं दुकान 1990 पासून बंद होतं. पण 2019 साली, तब्बल 29 वर्षांनी ते दुकान पुन्हा उघडलं.त. यापैकी बहुतांश 1990 मध्येच गेले होते.

पण काही कुटुंब अशी होती ज्यांनी काश्मीर सोडलं नाही.

ते पंडित जे खोऱ्यातच राहिले

पंडित मखन लाल त्या थोडक्या पंडितांपैकी आहेत जे 1990 मध्ये काश्मीर सोडून गेले नाहीत. मखन लाल यांनी आधी आपलं घर सोडलं नाही पण 2001 साली त्यांच्या पत्नीची काही अज्ञात हत्याऱ्यांनी गोळ्या घालून हत्या केल्यानंतर ते भीतीपोटी आपलं खोऱ्यातलं गाव आकुरा सोडून गेले.

आता ते जवळच्याच मट्टन गावात आपल्या दोन मुलांसह राहातात. इथे त्यांना सुरक्षित वाटतं. भाड्याच्या दोन खोलीच्या घरात राहाणारे मखन लाल सरकारी कर्मचारी आहेत.