धनत्रयोदशी कथा: आश्विन कृष्ण त्रयोदशीला धनत्रयोदशीचा सण साजरा केला जातो. या दिवशी भगवान धन्वंतरी, माता लक्ष्मी, कुबेर आणि भगवान यम यांची पूजा केली जाते. धनत्रयोदशीची कथा भगवान विष्णू, राजा बळी, माता लक्ष्मी तसेच धन्वंतरी देव यांच्याशी संबंधित आहे. धनत्रयोदशीची खरी कहाणी काय आहे ते जाणून घेऊया.
धनत्रयोदशीची खरी कथा भगवान धन्वंतरीशी संबंधित आहे:-
शास्त्रात नमूद केलेल्या कथांनुसार, समुद्रमंथनाच्या वेळी आश्विन कृष्ण त्रयोदशीच्या दिवशी भगवान धन्वंतरी हातात अमृताचे कलश घेऊन प्रकट झाले. भगवान धन्वंतरी हे विष्णूंचा अवतार असल्याचे मानले जाते. जगात वैद्यकशास्त्राचा विस्तार आणि प्रसार व्हावा यासाठी भगवान विष्णूंनी धन्वंतरीचा अवतार घेतला. धनत्रयोदशीचा सण भगवान धन्वंतरीच्या रूपाच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो.
प्रथमतः ही दिवाळी सत्ययुगातच साजरी केली जात असे. जेव्हा देव आणि दानवांनी मिळून समुद्रमंथन केले तेव्हा या महामोहिमेतून ऐरावत, चंद्र, उच्छैश्रव, पारिजात, वारुणी, रंभा इत्यादी 14 रत्नांसह हलाहल विषही बाहेर पडले आणि अमृत घेऊन धन्वंतरीही प्रकट झाले. त्यामुळे आरोग्याची आद्य देवता धन्वंतरी यांच्या जयंतीपासून दिव्यांचा महान उत्सव सुरू होतो. त्यानंतर या महामंथनातून देवी महालक्ष्मीचा जन्म झाला आणि देवीच्या स्वागतासाठी सर्व देवतांनी पहिली दिवाळी साजरी केली.
जेव्हा धन्वंतरी प्रकट झाले तेव्हा त्यांच्या हातात अमृताने भरलेले भांडे होते. भगवान धन्वंतरी कलश घेऊन अवतरले असल्याने या निमित्ताने भांडी खरेदी करण्याची परंपरा आहे. प्रचलित मान्यतेनुसार, असेही म्हटले जाते की या दिवशी खरेदी केल्याने ते तेरा पटीने वाढते. यानिमित्ताने लोक धणे खरेदी करून घरी ठेवतात. दिवाळीनंतर लोक या बिया आपल्या बागेत किंवा शेतात पेरतात.
धनत्रयोदशीच्या संध्याकाळी घराच्या मुख्य दरवाजाबाहेर आणि अंगणात दिवे लावण्याची परंपरा आहे. या प्रथेमागे एक लोककथा आहे. कथेनुसार, एकेकाळी हेम नावाचा राजा होता. दैवी कृपेने त्यांना रत्न नावाचा पुत्र प्राप्त झाला. ज्योतिषांनी मुलाची जन्मकुंडली तयार केली तेव्हा त्यांना कळले की लग्नानंतर अवघ्या चार दिवसांनी मुलाचा मृत्यू होईल. हे ऐकून राजाला खूप वाईट वाटले आणि त्याने राजपुत्राला अशा ठिकाणी पाठवले जिथे स्त्रीची सावली पडू नये. सुदैवाने एके दिवशी एक राजकन्या तिथून गेली आणि दोघांनीही एकमेकांवर मोहित होऊन गंधर्व विवाह केले.
लग्नानंतर विधीचे विधान समोर आले आणि लग्नानंतर चार दिवसांनी यमदूत त्या राजपुत्राचा जीव घ्यायला आला. जेव्हा यमदूत राजकुमार आपला जीव घेत होता, तेव्हा आपल्या नवविवाहित पत्नीचा आक्रोश ऐकून त्याचे हृदय हेलावले. पण कायद्यानुसार त्याला त्याचे काम करायचे होते. यमराजाचे दूत हे सांगत असतानाच त्यांच्यापैकी एकाने भगवान यमाला विनंती केली - हे यमराज ! माणूस अकाली मृत्यूपासून मुक्त होऊ शकेल असा कोणताही उपाय नाही का? दूताच्या या विनंतीमुळे भगवान यम म्हणाले, हे दूत! अकाली मृत्यू हे कर्माचे फळ आहे, त्यापासून मुक्त होण्याचा एक सोपा उपाय मी तुम्हाला सांगतो, तेव्हा ऐका. आश्विन कृष्ण पक्षातील त्रयोदशीच्या रात्री माझ्या नावाने पूजा करून दक्षिण दिशेला दिवा लावणाऱ्याला अकाली मृत्यूचे भय नसते. यामुळे लोक या दिवशी घराबाहेर दक्षिण दिशेला दिवे लावतात.
