अध्याय सव्वीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
जय जय सुभद्रकारक भवानी ॥ मूळपीठ अयोध्यावासिनी ॥ आदिमायेची कुळस्वामिनी ॥ प्रणवरूपिणी रघुनाथे ॥१॥
नारद व्यास वाल्मीक ॥ विरिंची अमरेंद्र सनकादिक ॥ वेदशास्त्रें सुहस्रमुख ॥ कीर्ति गाती अंबे तुझी ॥२॥
सुग्रीव नळ नीळ जांबुवंत ॥ बिभीषण अंगद हनुमंत ॥ तेही दिवटे नाचती समस्त ॥ प्रतापदीपिका घेऊनियां ॥३॥
अठरा पद्में वानरगण ॥ त्या भूतावळिया संगे घेऊन ॥ सुवेळाचळीं येऊन ॥ गोंधळ मांडिला स्वानंदें ॥४॥
रणमंडळ हें होमकुंड ॥ द्वेषाग्नि प्रज्वळतां प्रचंड ॥ राक्षस बस्त उदंड ॥ आहुतीमाजी पडताती ॥५॥
देवांतक नरांतक महोदर ॥ प्रहस्त अतिकाय घटश्रोत्र ॥ इंद्रजित आणि दशवक्र ॥ आहुति समग्र देती ह्या ॥६॥
निजदास दिवटा बिभीषण ॥ अक्षयी लंकेसी स्थापून ॥ निजभक्ति जानकी घेऊन ॥ मूळपीठ अयोध्येसी जासील ॥७॥
हनुमंता दिवटा तुझा बळी ॥ बळें पुच्छपोत पाजळी ॥ क्षणांत लंका जाळिली ॥ केली होळी बहुसाल ॥८॥
ऐसे तुझे दिवटे अपार ॥ त्यांमाजी दासानुदास श्रीधर ॥ तेणें राजविजयदीपिका परिकर ॥ पाजळिली यथामति ॥९॥
बाळ भोळे भक्त अज्ञान ॥ प्रपंचरजनींत पडिले जाण ॥ त्यांस हे ग्रंथदीपिका पाजळून ॥ मार्ग सुगम दाविला ॥१०॥
असो पूर्वाध्यायीं रामलक्ष्मण ॥ इंद्रजितें नागपाश घालून ॥ आकळिले मग वायुदेवें येऊन ॥ सावध केले सवेंच ॥११॥
यावरी तो रणरंगधीर ॥ प्रतापार्क श्रीरघुवीर ॥ धनुष्य सजोनि सत्वर ॥ वाट पाहे शत्रूची ॥१२॥
तों कोट्यनुकोटी वानरगण ॥ सिंहनादें गर्जती पूर्ण ॥ तेणें लंकेचे पिशिताशन ॥ गजबजिले भयेंचि ॥१३॥
निर्मळ देखोनि श्रीरामचंद्र ॥ उचंबळला वानरसमुद्र ॥ भरतें लोटलें अपार ॥ लंकादुर्गपर्यंत पैं ॥१४॥
उचलोनि पाषाण पर्वत ॥ कपि भिरकाविती लंकेत ॥ राक्षसांची मंदिरें मोडित ॥ प्रळय बहुत वर्तला ॥१५॥
रावणासी सांगती समाचार ॥ दुर्गासी झगटले वानर ॥ रणीं उभे रामसौमित्र ॥ शशिमित्र जयापरी ॥१६॥
प्रहस्तासी म्हणे लंकानाथ ॥ पुत्रें शत्रुवन जाळिलें समस्त ॥ पुनरपि अंकुर तेथ ॥ पूर्ववत फुटले पैं ॥१७॥
बीज भाजून दग्ध केले ॥ तें पुनरपि अंकुरलें ॥ मृत्यूनें गिळून उगळिलें ॥ अघटित घडलें प्रहस्ता ॥१८॥
मग तो प्रधान प्रहस्त ॥ तोचि सेनापति प्रतापवंत ॥ रावणासी आज्ञा मागत ॥ शत्रु समस्त आटीन वाणी ॥१९॥
कायसे ते नर वानर ॥ माझे केवीं साहाती शर ॥ ऐसें ऐकतां विंशतिनेत्र ॥ परम संतोष पावला ॥२०॥
उत्तम वस्त्रें भूषणें ॥ प्रहस्तासीं दिधली रावणें ॥ तयासी गौरवून म्हणे ॥ विजयी होईं रणांगणीं ॥२१॥
स्वामी गौरवी स्वमुखेंकरून ॥ धन्य धन्य तोचि दिन ॥ असो वीस अक्षौहिणी दळ घेऊन ॥ प्रहस्त प्रधान निघाला ॥२२॥
चतुरंग सेनासमुद्र ॥ उत्तर द्वारें लोटला समग्र ॥ तंव अद्भुत सुटला समीर ॥ धुळीनें नेत्र दाटले ॥२३॥
प्रहस्तरथींचा ध्वज उन्मळला ॥ शोणितचर्चित भुज खंडला ॥ प्रहस्तापुढें आणूनि टाकिला ॥ निराळपंथे पक्ष्यांनीं ॥२४॥
मनांत दचकला प्रहस्त ॥ परी वीरश्रीनें वेष्टीत ॥ अपशकुनांची खंत ॥ टाकूनियां चालिला ॥२५॥
दृष्टीं देखोनि राक्षसभार ॥ सिंहनादें गर्जती वानर ॥ तेणें स्वर्गींचे हुडे समग्र ॥ येऊं पाहती धरणीये ॥२६॥
दोनी दळें एकवटलीं ॥ संग्रामाची झड लागली ॥ शस्त्रास्त्रें तये काळीं ॥ यामिनीचर वर्षती ॥२७॥
क्षणप्रभा नाभोमंडळीं ॥ तेवीं असिलता झळकती ते काळीं ॥ गदापाशशक्तिशूळीं ॥ खोंचती बळें कपीतें ॥२८॥
साहून वानरांचा मार ॥ कपिसेनेवरी अपार ॥ पिशिताशन अनिवार येऊनियां कोसळती ॥२९॥
तंव ते प्रतापमित्र हरिगण ॥ पर्वत आणि वृक्ष पाषाण ॥ बळें देती भिरकावून ॥ होती चूर्ण रजनीचर ॥३०॥
जैसा अग्नि लागे पर्वतीं ॥ त्यावरी पतंग असंख्य झेंपावती ॥ तैसें राक्षस मिसळती वानरचमूंत येउनी ॥३१॥
वानर चतुर रणपंडित ॥ निशाचर आटिले बहुत ॥ मग तो सेनापति प्रहस्त ॥ रथ लोटी वायुवेगें ॥३२॥
जैसी पर्वतीं वीज पडत ॥ तैसा कपींत आला अकस्मात ॥ बाण सोडिले अद्भुत ॥ नाहीं गणित तयांसी ॥३३॥
तंव तो बिभीषण लंकापती ॥ बोलता झाला रामाप्रति ॥ म्हणें प्रहस्त सेनापती ॥ मुख्य पट्टप्रधान रावणाचा ॥३४॥
तरी यासी सेनापति नीळ ॥ प्रतियोद्धा धाडावा सबळ ॥ तों इकडे प्रहस्तें वानरदळ ॥ बहुत आटिले ते काळीं ॥३५॥
अनिवार प्रहस्ताचा मार ॥ साहों न शकती वानर ॥ महायोद्धे समरधीर ॥ माघारले ते काळीं ॥३६॥
दृष्टीं देखोनि रघुनाथ ॥ प्रहस्तें बळें लोटिला रथ ॥ ऐसें देखोनि जनकजामात ॥ घालीत हस्त चापासी ॥३७॥
क्षण न लागतां चढविला गुण ॥ तों रामापुढें नीळ येऊन ॥ विनवीतसे कर जोडून ॥ वानरगण ऐकती ॥३८॥
म्हणे जगद्वंद्या जगदुःखहरणा ॥ जनकजापते जगन्मोहना ॥ मायाचक्रचाळका निरंजना ॥ मज आज्ञा दईंजे ॥३९॥
न लागतां एक क्षण ॥ प्रहस्ताचा घेईन प्राण ॥ अवश्य म्हणे सीतारमण ॥ विजयी होऊन येईं पां ॥४०॥
घेऊनियां महापर्वत ॥ नीळ धांवे अकस्मात ॥ जैसा पाखंडियासी पंडित ॥ सरसावला बोलावया ॥४१॥
प्रहस्तासी म्हणे नीळवीर ॥ तुम्ही म्हणवितां झुंझार ॥ शस्त्रें जवळी रक्षितां अपार ॥ मिथ्यावेष कासया ॥४२॥
बाह्यवृत्ति व्याघ्राची असे ॥ अंतरीं जंबुका भीतसे ॥ जेवी नट विरक्ताचें सोंग घेतसे ॥ परी अंतरीं त्याग नोहे ॥४३॥
वरी वैराग्य मिथ्या दावित ॥ परी मनीं तृष्णा वाढवित ॥ जैसें वृंदावन भासत ॥ रेखांकित उत्तम वरी ॥४४॥
तैसा तूं सेनापति प्रहस्त ॥ मृत्युनें तुज आणिलें येथ ॥ तुझे पितृगण समस्त ॥ काय करिती यमपुरीं ॥४५॥
त्यांचा यमपुरीं ॥४५॥ त्यांचा समाचार घ्यावयासी ॥ तुज पाठवितों यमपुरीसी ॥ आतां परतोन लंकेसी ॥ कैसा जासील पाहें पां ॥४६॥
शतमूर्ख दशमुख तत्वतां ॥ पद्मजातजनकाची कांता ॥ ती आणूनियां वृथा ॥ कुलक्षय केला रे ॥४७॥
प्रहस्त म्हणे मर्कटा नीळा ॥ तुज मुत्युकाळीं फांटा फुटला ॥ ऐसे बोलून लाविला ॥ बाण चापासी प्रहस्तें ॥४८॥
नीळें हस्तींचा पर्वत ॥ प्रहस्तावरी टाकिला अकस्मात ॥ तेणें बाण सोडिले अद्भुत ॥ अचळ फोडिला क्षणार्धें ॥४९॥
सवेंच दुसरा शैल सबळ ॥ प्रहस्तावरी टाकी नीळ ॥ तेणें फोडूनि तत्काळ ॥ पिष्टवत् पै केला ॥५०॥
अध्याय सव्वीसावा - श्लोक ५१ ते १००
एकामागें एक अद्भुत ॥ नीळें टाकीले शत पर्वत ॥ तितुकेही छेदी प्रहस्त ॥ सीतानाथ पाहतसे ॥५१॥
प्रहस्ताचें बळ सबळ ॥ सर्वांगी खिळिला वीर नीळ ॥ परी तो वैश्वानराचा बाळ ॥ भिडतां मागें सरेना ॥५२॥
याउपरी नीळ दक्ष ॥ शतयोजनें ताडवृक्ष ॥ मोडूनि धांवे जेवीं विरूपाक्ष ॥ कल्पांतकाळीं क्षोभला ॥५३॥
भुजाबळें भोंवंडून ॥ वृक्ष घातला उचलोन ॥ रथासहित प्रहस्त चूर्ण ॥ रणमंडळीं जाहला ॥५४॥
जाहला एकचि जयजयकार ॥ सुमनवृष्टि करिती सुरवर ॥ रावणापासीं सत्वर ॥ घायाळ जाऊन सांगती ॥५५॥
पडिला ऐकतां प्रहस्त ॥ शोक करी लंकानाथ ॥ म्हणे व्याघ्र प्रतापवंत ॥ गोवत्सांनी मारियेला ॥५६॥
कमळगर्भींचा घेऊन तंत ॥ मशकें बांधिला ऐरावत ॥ खद्योततेजें आदित्य ॥ आहाळला कैसा आजि तो ॥५७॥
सैन्यकासी म्हणे लंकानाथ ॥ सेना सिद्ध करावी त्वरित ॥ आजि मी युद्ध करीन अद्भुत ॥ जिंकीन रघुनाथा कपींसीं ॥५८॥
घाव निशाणीं दिधले सत्वर ॥ दणाणिलें लंकानगर ॥ कोट्यानकोटी महावीर ॥ सिद्ध जाहले शस्त्रास्त्रीं ॥५९॥
तो लंकापतीची पट्टराणी ॥ मंदोदरी विवेकखाणी ॥ तियेचे दूत सभास्थानीं ॥ परम धूर्त बैसले होते ॥६०॥
समय देखोनि विपरीत ॥ स्वामिणीपाशीं गेले त्वरित ॥ वर्षाकाळीं धांवत ॥ सरितापूर जैसे कां ॥६१॥
कीं शरासनापासोन ॥ सायक धांवती त्वरेंकरून ॥ कीं अस्ता जातां उष्णकिरण ॥ पक्षी आश्रमा धांवती ॥६२॥
तैसे स्वामिणीपासीं येऊन ॥ पाणी जोडून करिती नमन ॥ मग अधोदृष्टीनें वर्तमान ॥ सांगती सकळ सभेचे ॥६३॥
रणीं पडला प्रहस्तप्रधान ॥ म्हणोनियां दशानन ॥ सकळ सेना सिद्ध करून ॥ आतांचि जातो संग्रामा ॥६४॥
ऐसा समाचार ऐकोनि ॥ मंदोदरी लावण्यखाणी ॥ जिच्या स्वरूपावरूनि ॥ रतिवर ओवाळिजे ॥६५॥
जिची मुखशोभा देखोनि ॥ विधुबिंब गेले विरूनि ॥ चंपककळिका गौरवर्णी ॥ सुकुमार त्याहूनि बहुत ॥६६॥
आंगींची प्रभा अत्यंत ॥ तेणें अलंकार शोभत ॥ कीं त्रिभुवन हिंडोनि रतिकांत ॥ श्रमोन तेथें विसांवला ॥६७॥
हास्य करितां कौतुकें ॥ दंततेज मंदिरीं झळके ॥ बोलतां रत्नें अनेकें ॥ भूमीवरी विखुरती ॥६८॥
आंगींचे सुचासें करून ॥ कोंदलें असे अवघे सदन ॥ तडिदंबर वेष्टिलें पूर्ण ॥ सुवास मृदु निर्मळ ॥६९॥
चपळेचा प्रकाश पडे ॥ तैसे झळकती हातींचे चुडे ॥ वीस नेत्र होऊनि वेडे ॥ रावणाचे पाहती ॥७०॥
ते लावण्यसागरीची लहरी ॥ दूतवार्ता ऐकोनि मंदोदरी ॥ सुखासनीं बैसोन झडकरी ॥ सभेसी तेव्हां चालिली ॥७१॥
भोंवते दासींच चक्र ॥ जाणविती नानाउपचार ॥ सवें माल्यवंत प्रधान चतुर ॥ बहुत वृद्ध जाणता ॥७२॥
आणि अतिकाय कुमर ॥ जैसा पार्वतीसी स्कंद सुंदर ॥ कीं शचीजवळी जयंत पुत्र ॥ अतिकाय शोभे तैसा ॥७३॥
सहस्रांचे सहस्र दूत ॥ कनकवेत्रपाणि पुढें धांवत ॥ जन वारूनि समस्त ॥ वाट करिती चालावया ॥७४॥
अंगीच्या प्रभा फांकती ॥ तेणें गोपुरचर्या उजळती ॥ असो ते मंदोदरी सती ॥ सभाद्वारा प्रवेशे ॥७५॥
अधोवदनें तेव्हां जन ॥ सकळ परते गेले उठोन ॥ तेव्हां मंदोदरीनें येऊन ॥ पतीचीं पदें नमियेलीं ।७६॥
दशमुख बोले हांसोन ॥ आपलें कां झालें आगमन ॥ मग क्षणएक निवांत बैसोन ॥ मयजा वचन बोलत ॥७७॥
टाकोनियां शुद्ध पंथ ॥ आडमार्गे जो गमन करित ॥ तया अपाय येती बहुत ॥ यास संदेह नाहींचि ॥७८॥
सर्वांसी विरोध करून ॥ आपुलें व्हावे म्हणे कल्याण ॥ तो अनर्थीं पडेल पूर्ण ॥ यासी संदेह नाहींचि ॥७९॥
वेदशास्त्रीं जे अनुचित ॥ तेथें बळें घाली चित्त ॥ तेणें आपुला केला घात ॥ यासी संदेह नाहींचि ॥८०॥
विवेकसद्बुद्धीचे बळें ॥ अनर्थ तितुके टाळावे कुशळें ॥ वचनें संतांची निर्मळे ॥ हृदयीं सदा धरावी ॥८१॥
राया पुरुषार्थ हाचि पूर्ण ॥ परदारा आणि परधन ॥ येथें जो न घाली मन ॥ तोचि धन्य शास्त्र म्हणे ॥८२॥
नंदनवनींचा मिलिंद ॥ दिव्यसुमनांचा घेत सुगंध ॥ त्यासी पलांडुपुष्पी लागला वेध ॥ नवल थोर वाटे हें ॥८३॥
सुरतरूच्या सुमनांवरी ॥ जो निद्रा करी अमरमंदिरी ॥ तो निजो इच्छी खदिरांगारीं ॥ नवल परम वाटे हें ॥८४॥
ज्याची ललना सुंदर बहुत ॥ जीतें अष्टनायिका लाजत ॥ तो पुरुष अन्य आलिंगू इच्छित ॥ नवल परम वाटे हें ॥८५॥
सुरभि सुरतरु चिंतामणि ॥ इच्छिले तें पुरवी सदनीं ॥ तो कोरान्न इच्छित मनीं ॥ नवल परम वाटे हें ॥८६॥
अंतरीं जाणूनि यथार्थ ॥ अन्यथा बळें प्रतिपादित ॥ न करावें तें बळेंचि करित ॥ तरी अनर्थ जवळी आला ॥८७॥
मी जाणता सर्वज्ञ ॥ ऐसा पोटीं वाहे अभिमान ॥ शतमूर्खाहूनि न्यून ॥ कर्म आचरे बळेंचि ॥८८॥
याचलागीं लंकेश्वरा ॥ कामासी कदा नेदीं थारा ॥ कामसंगें थोरथोरां ॥ अनर्थी पूर्वीं पाडिलें ॥८९॥
तुमचा स्वामी त्रिनेत्र ॥ त्याचा शत्रु काम अपवित्र ॥ तो तुम्ही केला मित्र ॥ तरी उमावर क्षोभला ॥९०॥
स्मरारिमित्र रामचंद्र ॥ त्यासी सख्य करा साचार ॥ मग तो संतोषोनि कर्पूरगौर ॥ अक्षयीं पद देईल ॥९१॥
सीता परम पतिव्रता ॥ हे रामापासींच बरी गुणभरिता ॥ कलहकल्लोळसरिता ॥ आणिकाचे गृहीं हे ॥९२॥
हे काळानळाची तीव्र ज्वाळा ॥ क्षणें जाळील ब्रह्मांडमाळा ॥ लंकेसी आणितां क्षय कुळा ॥ करील आमुच्या निर्धारें ॥९३॥
सहस्रार्जुनें नेऊन बळें ॥ राया तुम्हा बंदीं रक्षिले ॥ त्यास भुगुपतीनें मारिले ॥ त्यासही जिंकिलें राघवें ॥९४॥
ऐसा बळिया रघुनंदन ॥ जेणें जळीं तारिले पाषाण ॥ तरी त्यासीं सख्य करून ॥ आपणाधीन करावा ॥९५॥
हिरण्यकश्यपा नाटोपे हरी ॥ प्रह्लाद जन्मला त्याचे उदरीं ॥ तेणें सख्य करून मुरारि ॥ आपणाधीन पैं केला ॥९६॥
चिरंजीव करूनि कुळवल्ली ॥ जगीं कीर्ति वाढविली ॥ तैसा रामसखा ये काळीं ॥ करून वाढवा सत्कीर्ति ॥९७॥
तुम्हांस धरिलें ज्या वाळीनें ॥ तो जेणें निवटिला एकबाणें ॥ त्यासी आतां सख्य करणें ॥ मनीं धरूनि हे गोष्टी ॥९८॥
भक्ति वेगळा रघुनाथ ॥ तुम्हांस वश नव्हे यथार्थ ॥ सीता देऊन सीताकांत ॥ आपणाधीन करावा ॥९९॥
ज्याहीं पुरुषार्थ करूनि ॥ सुरांचे मुकुट पाडिले धरणी ॥ ते राक्षस पाडिले रणीं ॥ कोट्यनकोटी पाहें पां ॥१००॥
अध्याय सव्वीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
महाबळी भक्तराज परम ॥ तेणें वश केला पुरुषोत्तम ॥ तैसाच तुम्हीं श्रीराम ॥ आपणाधीन करावा ॥१॥
यावरी म्हणे दशकंधर ॥ प्रिये बोलसी सारांशोत्तर ॥ परी मी पुरुषार्थी असुरेश्वर ॥ राम मित्र कदा न करी ॥२॥
आतां जाऊन समरांगणीं ॥ नर वानर आटीन रणीं ॥ तेव्हां तूं ऐकशील कर्णीं ॥ पुरुषार्थ माझा कैसा तो ॥३॥
कैलास हालविला बळें ॥ बंदीस सकळ देव घातले ॥ आतां पाहे शिरकमळें ॥ शत्रूंची आजि आणीन ॥४॥
मयजा म्हणे जी उदारा ॥ बळेंच अनर्थ आणितां घरा ॥ हिरा सांडोनियां गारा ॥ संग्रहीतां कासया ॥५॥
कल्पवृक्ष उपडून ॥ कां वाढवितां कंटकवन ॥ राजहंस दवडून ॥ दिवाभीतें कां पाळावीं ॥६॥
सुधारस सांडोनि देख ॥ कांजी पितां काय सार्थक ॥ सुरभि दवडूनि सुरेख ॥ अजा कासया पाळावी ॥७॥
वृंदावन दिसे सुंदर वहिले ॥ परी काळकू ट आंत भरलें ॥ तरी ते न सेविजे कदाकाळे ॥ विवेकीयानें सहसाही ॥८॥
फणस फळासमान ॥ कनकफळ दिसे पूर्ण । परी ते भुलीस कारण ॥ विवेकीयानें ओळखावें ॥९॥
सर्पमस्तकींचा मणि ॥ घेऊं जातां प्राणहानि ॥ तैसी श्रीरामाची राणी ॥ समूळ कुळ निर्दाळील ॥११०॥
मग बोले लंकापति ॥ तमकूपीं पडेल गभस्ति ॥ मृगजळीं बुडेल अगस्ति ॥ कल्पांतीही घडेना ॥११॥
क्रोधें खवळला मृगनायक ॥ त्यासी केवी मारील जांबुक ॥ वडवानळासी मशक ॥ विझवी घृत घेऊनियां ॥१२॥
तरी आतां वल्लभे आपण ॥ गृहाप्रति जावें उठोन ॥ स्वस्थ असों द्यावें मन ॥ चिंता काही न करावी ॥१३॥
मंदोदरीची सारवचनें ॥ जी विवेकनभीची भगणें ॥ सुबुद्धिसागरींची रत्नें ॥ परी रावणें ती उपेक्षिली ॥१४॥
कमळसुवास परम सुंदर ॥ परी तो काय जाणे दर्दुर ॥ मुक्तफळांचा आहार ॥ बक काय घेऊं जाणे ॥१५॥
कस्तुरीचा अत्यंत सुवास ॥ परी काय सेवूं जाणे वायस ॥ तत्त्वविचार मद्यपियास ॥ काय व्यर्थ सांगून ॥१६॥
जन्मांधापुढें नेऊन ॥ व्यर्थ काय रत्नें ठेवून ॥ कीं उत्तम सुस्वर गायन ॥ बधिरापुढे व्यर्थ जैसे ॥१७॥
पतिव्रतेचे धर्म सकळ ॥ जारिणीस काय सांगोनि फळ ॥ धर्मशास्त्रश्रवण रसाळ ॥ वाटपाड्यासी कायसें ॥१८॥
तैसीं मयजेचीं उत्तरें ॥ उपेक्षिलीं पौलस्तिपुत्रें ॥ मग ते पतिव्रता त्वरें ॥ निजगृहासी चालिली ॥१९॥
चित्तीं झोंबला चिंताग्न ॥ गोड न वाटे भोजन शयन ॥ भूषणें भोगविलास संपूर्ण ॥ वोसंडून टाकीत ॥१२०॥
असो संग्रामसंकेतभेरी ॥ परम धडकल्या ते अवसरीं ॥ दशकंठ सहपरिवारीं ॥ युद्धालागीं निघाला ॥२१॥
सर्व प्रधान आणि कुमर ॥ अवघा लंकेतील दळभार ॥ निघता जाहला अपार ॥ सेनासमुद्र ते काळीं ॥२२॥
लंकेची महाद्वारें ॥ ती उघडिलीं एकसरें ॥ दळ चालिलें थोर गजरें ॥ जेवी प्रळयीं समुद्र फुटे ॥२३॥
पायदळ निघालें अपार ॥ पर्वतासमान प्रचंड वीर ॥ कांसा घातल्या विचित्र ॥ अभेदकवचे अंगी बीद्रें ॥२४॥
आपादमस्तकपर्यंत ॥ खेकटे विशाळ झळकत ॥ असिलता शक्ति कुंत बहुत ॥ शूल तोमर आयुधें ॥२५॥
लोहार्गळा खड्गें मुद्रल ॥ कोयते कांबिटें गदा विशाळ ॥ फरश यमदंष्ट्रा भिंडिमाळ ॥ घेऊनि चपळ धांवती ॥२६॥
तयांपाठीं विचित्र लोटले तुरुंगाचे भार ॥ कीं तें अश्वरत्नांचें भांडार ॥ एकसरें उघडिले ॥२७॥
असंख्य अश्व श्यामसुंदर ॥ पुच्छ पिवळे आरक्त खुर ॥ डोळे ताम्रवर्ण सुंदर ॥ तिहीं लोकीं गति जयां ॥२८॥
सूर्यरथीं चिंतामणी ॥ त्याचि वेगें क्रमिती अवनी ॥ एक नीळ पिंवळे हिंसती गगनीं ॥ प्रतिशब्द उठताती ॥२९॥
एक पारवे परम चपळ ॥ एक मणिकाऐसे तेजाळ ॥ सांवळे निळे चपळ ॥ चांदणें पडे अंगतेजें ॥१३०॥
एक सिंहमुख सुंदर ॥ चकोरें चंद्रवर्ण सुकुमार ॥ क्षीर केशर कुंकुम शेंदूर ॥ वर्णांचे एक धांवती ॥३१॥
जांबूळवर्ण परम चपळ ॥ हे जंबुद्वीपींच निपजती सकळ ॥ क्रौंचद्वीपींचे श्वेत वेगाळ ॥ शशिवर्ण हंसत ते ॥३२॥
शाल्मलिद्विपींच सुकुमार ॥ शाकलद्वीपींचे चित्रविचित्र ॥ नागद्वीपीचें परिकर ॥ कुशद्वीपींचे सबळ पैं ॥३३॥
पुष्करींचे श्यामकर्ण ॥ ते उदकावरी जाती जैसे पवन ॥ जबडा रुंद आंखूड मान ॥ ते बदकश्याम निघाले ॥३४॥
रणांगणीं परम धीर ॥ ते आरबी वारू सुंदर ॥ कपिचंचळ सुकुमार ॥ समरी धीर धरिती जे ॥३५॥
खगेश्वरासमान गती ॥ पक्ष्यांऐसे अंतरिक्षी उडती ॥ खुणावितां प्रवेशती ॥ परदळीं पवनासारिखे ॥३६॥
जैसी कां अलातचक्रे ॥ तैसे राऊत फिरती त्वरें ॥ असिलता झळकती एकसरें ॥ चपळऐशा तळपती ॥३७॥
अश्व खङ्ग क्षेत्री पूर्ण ॥ तिहींचे होय एक मन ॥ रावणाचें तैसेंचि सैन्य पूर्ण ॥ असंख्य वारु चालिले ॥३८॥
अश्वपंजरीं पाखरिलें बहुत ॥ अलंकार घातले रत्नखचित ॥ विशाळमुक्तघोंस झळकत ॥ जाती नाचत रणभूमी ॥३९॥
नेपुरें गर्जती चरणीं ॥ पुढील खुर न लागत अवनीं ॥ रत्नखचित मोहाळी वदनीं ॥ झळकती चपळेसमान ॥१४०॥
वज्रकवचेंसी बळिवंत ॥ वरी आरूढले चपळ राऊत ॥ त्यांचे पाठीसीं उन्मत्त ॥ गजभार खिंकाटती ॥४१॥
जैसे ऐरावतीचे सुत ॥ चपळ श्वेत आणि चौदंत ॥ झुली घातल्या रत्नजडित ॥ पृष्ठ उदरीं आंवळिले ॥४२॥
रत्नजडित चंवरडोल ॥ ध्वज भेदिती निराळ ॥ घंटा वाजती सबळ ॥ चामरें थोर रूळती पैं ॥४३॥
वरी गजआकर्षक बैसले ॥ सुवर्णचंचुवत अंकुश करी घेतले ॥ संकेत दावितां चपबळें ॥ परमचमूंत मिसळती ॥४४॥
त्यांचे पाठी दिव्य रथ ॥ चपळे ऐसीं चक्रें झळकत ॥ वरी ध्वज गगनचुंबित ॥ नानावर्णीं तळपती ॥४५॥
धनुष्यें शक्ती नानाशस्त्रें ॥ रथावरी रचिलीं अपारें ॥ कुशळ सूत बैसले धुरे ॥ वाग्दोरें हाती धरूनियां ॥४६॥
असो सुवेळपंथे अपार ॥ चालिले चतुरंग दळभार ॥ तेथें रणवाद्ये परम घोर ॥ एकदांचि खोंकाती ॥४७॥
शशिवदना भेदी धडकती ॥ वाटे नादे उलेल जगती ॥ शंख वाजतां दुमदुमती ॥ दिशांची उदरे तेधवां ॥४८॥
ढोल गिडबिडी कैताळ ॥ त्यांत सनया गर्जती रसाळ ॥ श़ृंगें बुरंगें काहाळ ॥ दौंडकीं दुटाळ वाजती ॥४९॥
रामास दावी बिभीषण ॥ आजि सकळ सेना घेऊन ॥ युद्धासी आला जी रावण ॥ पुत्रपौत्रांसहित पैं ॥१५०॥
अध्याय सव्वीसावा - श्लोक १५१ ते २००
एक लक्ष पुत्रसंतती ॥ सवालक्ष पौत्रगणती ॥ धन्य रावणाची संपत्ति ॥ कपी पाहती आदरें ॥५१॥
सकळ पुत्रप्रधानांची नामें ॥ बिभीषण सांगे अनुक्रमें ॥ दृष्टी देखोन रघुत्तमें ॥ आश्चर्य केलें ते समयीं ॥५२॥
मध्यें रावणाचा रथ ॥ प्रभेस न्यून सहस्र आदित्य ॥ विरिंचिहस्तें निर्मित ॥ तो दिव्य अनुपम ॥५३॥
त्या रथाचा जोडा दुजा रथ ॥ नसे त्रिभुवनीं यथार्थ ॥ त्यावरी मंदोदरीकांत ॥ दिसे मंडित वस्त्राभरणीं ॥५४॥
वरी त्राहाटिली दाही छत्रें ॥ झळकती चामरे मित्रपत्रें ॥ ऐसें देखोनि मित्रपुत्रें ॥ द्विजें अधर रगडिले ॥५५॥
शत्रूचें वैभव अगाध ॥ देखोनि सुग्रीवा नावरे क्रोध ॥ ऐकोनि वारणाचा शब्द ॥ जैसा मृगेंद्र हुंकारे ॥५६॥
तृणपर्वत संघटतां जवळी ॥ कैसा उगा राहे ज्वाळामाळी ॥ मृगेंद्र दृष्टीं न्याहाळी ॥ मग गज केंवी स्थिरावे ॥५७॥
असो तैसा किष्किंधानाथ ॥ धांवे घेऊन पर्वत ॥ रावणावरी अकस्मात ॥ परम आवेशें टाकिला ॥५८॥
तों दशमुखे सोडोनि बाण ॥ पिष्ट केला पर्वत जाण ॥ सवेंच सोडिले दशबाण ॥ सुग्रीव हृदयी खिळियेला ॥५९॥
क्रोधावला सूर्यसुत ॥ सवेंचि उपडोनि विशाळ पर्वत ॥ रावणावरी अकस्मात ॥ गगनपंथें टाकिला ॥१६०॥
तोही रावणें फोडिला ॥ मग शतबाणीं सुग्रीव खिळिला ॥ रक्तधारा तये वेळा ॥ भडभडा सूटल्या ॥६१॥
मूर्च्छा येऊन तये क्षणीं ॥ सुग्रीव स्वीकारूं पाहे धरणी ॥ मग वानर अठरा आक्षौहिणी ॥ एकदांचि उठावले ॥६२॥
शिळा वृक्ष पाषाण ॥ कपींनीं यांचा पाडिला पर्जन्य ॥ परी तितुक्यांसी रावण ॥ एकलाच पुरवला ॥६३॥
जैसा पाखांडी कुतर्क घेतां ॥ नावरेच बहु पंडितां ॥ तेवीं सकळ कपीं भिडतां ॥ लंकानाथ न गणीच ॥६४॥
असंख्यात सोडूनि शर ॥ घायीं जर्जर केले वानर ॥ तों थोर थोर कपीश्वर ॥ उभे होते रामापाशीं ॥६५॥
त्यांमाजी सातजण ॥ धांवती जैसे पंचानन ॥ शरभ गवय गंधमादन ॥ मैंद कुमुद द्विविद ॥६६॥
गवाक्ष सातवा वीर ॥ पर्वत घेऊनि सत्वर ॥ हाकें गर्जवीत अंबर ॥ रावणावरी टाकिले ॥६७॥
रावणें पर्वत फोडोनि समस्त ॥ शरीं खिळिलें वानर सप्त ॥ भूमीसीं पडले आक्रंदत ॥ परम अनर्थ वोढवला ॥६८॥
अनिवार दशमुखाचा मार ॥ देखोनि पळती कपिभार ॥ ते पाहून राम रणरंगधीर ॥ चाप सत्वर चढवतीसे ॥६९॥
तंव विनवी ऊर्मिलापति ॥ माझे बाहु बहु स्फुरती ॥ आज्ञा द्यावी मजप्रति ॥ शिक्षा लावीन दशमुखा ॥१७०॥
अवश्य म्हणे रघुनंदन ॥ सौमित्रें सजोनियां बाण ॥ जैसा उठे पंचानन ॥ रावणासन्मुख लोटला ॥७१॥
म्हणे रे तस्करा दशमुखा ॥ बुद्धिहीना शतमूर्खा ॥ आणूनियां जनककन्यका ॥ कुळक्षय केला रे ॥७२॥
कृतांताचे दाढेसी ॥ सांपडलासी निश्चयेसी ॥ आतां कोणीकडे पळसी ॥ जीव घेऊन माघारा ॥७३॥
ऐसें बोले लक्ष्मण ॥ तों विशाळ पर्वत घेऊन ॥ धांवे निराळोद्भवनंदन ॥ द्विदशनेत्रावरी तेधवां ॥७४॥
जैसी कडकडोनि पडे चपळा ॥ तैसा पर्वत रावणावरी टाकिला ॥ रावणें फोडोनि ते वेळां ॥ पिष्ट केला अंतरिक्षीं ॥७५॥
रथावरी चढला हनुमंत ॥ रावणें झाडिली सबळ लाथ ॥ मूर्च्छना सांवरून वायुसुत ॥ उसनें घेता जाहला ॥७६॥
रावणहृदयीं ते काळीं ॥ कपीने वज्रमुष्टी दिधली ॥ रावणासी गिरकी आली ॥ मूर्च्छा सांवरी सवेंचि ॥७७॥
मग सबळ मुष्टिघात ॥ मारुतीसी मारी लंकानाथ ॥ तों विशाळ घेऊन पर्वत ॥ नळ वानर धांविन्नला ॥७८॥
पर्वत टाकिला रावणावरी ॥ तेणें पिष्ट केला अंबरीं ॥ नळ खिळिला पंचशरीं ॥ हृदयावरी तेधवां ॥७९॥
तों नळें केलें अद्भुत ॥ मंत्र जपे ब्रह्मादत्त ॥ कोट्यनकोटी नळ तेथें ॥ प्रगट झाले तेधवां ॥१८०॥
घेऊन पाषाण पर्वत ॥ रावणावरी टाकिती समस्त ॥ दोनी दळें झालीं विस्मित ॥ सीतानाथ नवल करी ॥८१॥
ऐसे जाहलें एक मुहूर्त ॥ मग ब्रह्मास्त्र प्रेरी लंकानाथ ॥ नळ मावळले समस्त ॥ जेवीं नक्षत्रें सूर्योदयीं ॥८२॥
कीं पारदाची रवा फुटली ॥ एकत्र येऊनि कोठी जाहली ॥ मुख्य नळ ते वेळीं ॥ रणांगणीं उरलासे ॥८३॥
असो सिंहनादें गर्जोन ॥ पुढें धांवे लक्ष्मण ॥ तयाप्रति रावण ॥ बोलता जाहला अतिगर्वें ॥८४॥
म्हणे तूं मनुष्याचा कुमर ॥ अजून माथांचा ओला जार ॥ तुवां संग्राम तरी निर्धार ॥ कोठें केला सांग पां ॥८५॥
सौमित्र म्हणे रे मशका ॥ माझा संग्राम पाहें कीटका ॥ तुझें आयुष्य सरलें मूर्खा ॥ लंका दिधली बिभीषणासी ॥८६॥
सिंहदरीतें आला कुंजर ॥ तो केवीं जिवंत जाईल बाहेर ॥ सुपर्णे धरिला फणिवर ॥ तो केवीं प्रवेशे वारुळी ॥८७॥
भुजंगें धरिला मूषक दांतीं ॥ तो कैसा सुटेल पुढतीं ॥ समुद्रतीरीं अगस्ति ॥ उगाचि कैसा बैसेल ॥८८॥
तृतीयनेत्रींचा प्रळयाग्न ॥ चालिला रतिपतीस लक्षून ॥ मग राहील विझोन ॥ हे काळत्रयीं घडेना ॥८९॥
तैसा श्रीराम लावण्यराशी ॥ चालोन आला लंकेसी ॥ तूं पुत्रपौत्रें नांदसी ॥ हे काळत्रयीं घडेना ॥१९०॥
ऐसें बोलोन लक्ष्मण ॥ सोडी बाणापाठीं बाण ॥ शब्दामागें शब्द पूर्ण ॥ वदनींहून जेवी निघती पैं ॥९१॥
चपळ लेखकापासाव एकसरें ॥ निघती अक्षरांपासाव अक्षरें ॥ तैसे बाण सुमित्राकुमरें ॥ रावणापरी सोडिले ॥९२॥
रावणाचें अंगी ते वेळें ॥ बळें सपक्ष बाण रुतले ॥ पांच बाण रावणें सोडिले ॥ सौमित्रावरी तेधवां ॥९३॥
जैशा पंच विद्युल्लता ॥ तैसे सौमित्रे देखिले शर येतां ॥ मग ते वरचेवरी तत्वतां ॥ निजशरें पिष्ट केले ॥९४॥
परम क्रोधे दशमौळी ॥ ब्रह्मशक्ति बाहेर काढिली ॥ अभिमंत्रोन सोडिली ॥ राघवानुजा लक्षूनियां ॥९५॥
ते अनिवार शक्ति पूर्ण ॥ सुमित्रासुतें सोडिला बाण ॥ अर्ध टाकिली खंडोन ॥ अर्ध हृदयीं बैसली ॥९६॥
तेणें निचेष्टित सौमित्र पडिला ॥ श्वासोच्छ्वास बंद जाहला ॥ ऐसें देखोनि रावण धांविन्नला ॥ रथाखाली उतरूनियां ॥९७॥
निचेष्टित असतां सौमित्र ॥ वरी हाणी मुष्टिप्रहार ॥ जैसे निजल्यावरी तस्कर ॥ बहुत घाय घालिती ॥९८॥
तें मारुतीनें देखोन डोळां ॥ कृतांतापरी धांविन्नला ॥ लत्ताप्रहार ते वेळां ॥ सबळ दिधला रावणा ॥९९॥
पादरक्षेचे घायीं देख ॥ लोक ताडिती वृश्चिक ॥ कीं दंदशुकाचें मुख ॥ पाषाणें चूर्ण करिती पैं ॥२००॥
अध्याय सव्वीसावा - श्लोक २०१ ते २२०
तैसें लत्ताप्रहारेंकरून ॥ असुरहृदय केले चूर्णं ॥ रक्त ओकीत रावण ॥ रथावर गेला आपुल्या ॥१॥
तों सावध जाहला लक्ष्मण ॥ वेगें सोडी निर्वाण बाण ॥ रावणाचें हृदय फोडून ॥ पलीकडे शर गेला ॥२॥
व्यथा सौमित्राची देखोन ॥ क्षोभे जैसा प्रळयाग्न ॥ अनुज पाठीसी घालून ॥ पुढें जाहला रघुवीर ॥३॥
रावण आरूढला रथावरी ॥ जैसा जलद नगशिखरी ॥ ऐसा देखतां रावणारि ॥ काय करिता जाहला ॥४॥
हनुमंतस्कंधावरी रघुवीर ॥ उभा ठाके रावणासमोर ॥ जैसा उदयाचळीं दिनकर ॥ किंवा श्रीधर गरुडावरी ॥५॥
ऐरावतारूढ शचीनायक ॥ कीं नंदीवरी मदनांतक ॥ तयापरी अयोध्यानायक ॥ हनुमंतस्कंधी शोभला ॥६॥
क्रोधायमान रघुनंदन ॥ प्रथम सोडी एक बाण ॥ रावणाचीं दाही छत्रें छेदून ॥ अकस्मात पाडिलीं ॥७॥
मित्रपत्रें आणि चामरें ॥ सवेंचि छेदिली दुज्या शरें ॥ मुकुट भूमीसी एकसरें ॥ चूर करून पाडिले ॥८॥
सवेंच भाते दहाही धनुष्यें ॥ छेदोनि पाडिलीं अयोध्याधीशें ॥ विचित्र केलें परमपुरुषें ॥ प्रथमारंभी ते काळीं ॥९॥
राघव बोले गर्जोनी ॥ दशमुखा तुज सोडिलें रणी ॥ आज श्रमलासी रणांगणीं ॥ जाय सत्वर माघारा ॥२१०॥
आपली संपदा भोगून ॥ सकळ स्त्रियांस येईं पुसोन ॥ पुत्र पौत्र आप्तजन ॥ निरोप घेऊन येईं त्यांचा ॥११॥
मग झुंजतां समरांगणीं ॥ तुझा देह खंडविखंड करूनि ॥ तत्काळ पाडीन धरणीं ॥ निश्चय मनीं जाण पां ॥१२॥
इतुकी जवळी असतां सेना ॥ तूं कां आलासी समरांगणा ॥ दुर्जना बुद्धिहीना मलिना ॥ मुख येथें न दाखवीं ॥१३॥
ऐसें बोलतां जानकीजीवन ॥ दशमुख जाहला दर्पभग्न ॥ अजासर्पन्यायेंकरून ॥ उगाचि तटस्थ पाहतसे ॥१४॥
जो पीडे दरिद्रेंकरून ॥ तो देश त्यागी जाय उठोन ॥ तैसा रावण रण सांडून ॥ लंकेमाजी प्रवेशला ॥१५॥
कीं जो यातींतून भ्रष्ट जाहला ॥ तो जेवीं ब्राह्मणीं दवडिला ॥ की दिव्य देतां खोटा जाहला ॥ तो लाजोनी जाय पैं ॥१६॥
असो आता नानाप्रयत्न करून ॥ कुंभकर्णास उठवील रावण ॥ ती कौतुककथा गहन ॥ श्रवण करोत पंडित ॥१७॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ अंबर ॥ नानादृष्टांत भगणें सुंदर ॥ तेथें उदय पावला रामचंद्र ॥ निष्कलंक अक्षयी ॥१८॥
ब्रह्मानंद श्रीरामचंद्र ॥ जो निर्मळ शीतळ उदार ॥ तेथें अनन्य श्रीधर चकोर ॥ स्वानंदामृत सेवीतसे ॥१९॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ षडिंशतितमोध्याय गोड हा ॥२२०॥
॥अ . २६॥ ओंव्या ॥२२०॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
