अध्याय चोवीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः ॥
कळेल समुद्राचा अंत ॥ सांपडेल अंबराचें गणित ॥ त्याहून रामकथा अद्भुत ॥ नलगे अंत कवणातें ॥१॥
अद्भुत धांवे प्रभंजन ॥ त्याची मोट बांधवेल आकर्षून ॥ परी या रघुपतीचे चरण ॥ वर्णितां अंत न कळेची ॥२॥
सहस्रवदनेंकरून ॥ वर्णी काद्रवेयकुळभूषण ॥ नेति नेति म्हणोन ॥ वेदही तेथे तटस्थ ॥३॥
रघुवीरगुणांची सरोवरपाळ ॥ तेथें व्यास वाल्मीक हे मराळ ॥ ज्यांच्या मतीमाजी सकळ ॥ ब्रह्मांड हे ठेंगणें ॥४॥
तिहीं गुण वर्णितां अपार ॥ अंत न कळेचि साचार ॥ तेथें मानवशलभ पामर ॥ गुणांवर केविं क्रमी ॥५॥
तरी सांडोनि अभिमान ॥ वर्णावे रघुपतीचे गुण ॥ गंगाप्रदेश म्हणोन ॥ तृषाक्रांता केवि सोसवे ॥६॥
तैसे सीतावल्लभाचे गुण ॥ वर्णावे यथामतिकरोन ॥ असो पूर्वाध्यायीं अनुसंधान ॥ आला रघुवीर सुवेळे ॥७॥
आतां वाग्देवी परम डोळस ॥ उघडी युद्धकांडमांदुस ॥ त्यांतील साहित्यरत्नें विशेष ॥ ग्राहक पंडित तयांचे ॥८॥
रावणाचीं दाही छत्रें ॥ छेदोनि पाडिलीं सौमित्रें ॥ परम म्लान दाही वक्रें ॥ मयजापतीची जाहली ॥९॥
सकळ प्रधानांसहित ॥ विचारा बैसला लंकानाथ ॥ माझे तरी दोन हेत ॥ कैसे पुरती नेणें मी ॥१०॥
रामलक्ष्मणां संहारूनी ॥ वश्य व्हावी जनकनंदिनी ॥ यावेगळी माझे मनीं ॥ चिंता दुसरी नसेचि ॥११॥
तंव वज्रदंष्ट्र म्हणे लंकानाथा ॥ सीतेची भीड कासया धरितां ॥ बळेंचि आणोनि तत्वतां ॥ कामना आपुली पुरविजे ॥१२॥
मग बोले दशकंधर ॥ मज विरिंचीचा शाप थोर ॥ परस्त्रीवरी करितां बलात्कार ॥ शतचूर्ण तरु होय पैं ॥१३॥
मृगपतीचे फुटले नयन ॥ कीं व्याघ्राचे हस्त टाकिले तोडोन ॥ कीं भुजंगाचे दांत पाडून ॥ केली दीन गारोडिये ॥१४॥
वनी सर्वांत श्रेष्ठ वारण ॥ परी सिंह देखतां तात्काळ मरण ॥ तैसा मी शापबंधनें पूर्ण ॥ बळक्षीण जाहलों ॥१५॥
तरी ते जनकजा मनींहूनी ॥ आपणचि वश्य होईल शयनीं ॥ ऐसी करणी करा कोणी ॥ राघवीं मन विटे तिचें ॥१६॥
मग विद्युज्जिह्व प्रधान ॥ जो कापट्यविद्येमाजी प्रवीण ॥ तो म्हणे मी निर्मीन ॥ रघुत्तमाचें शिरकमळ ॥१७॥
आणि राघवहस्तींचे कोदंड ॥ मायामय निर्मीन प्रचंड ॥ तेणें सीतेचें हृदयखंड ॥ असत्य न वाटे सहसाही ॥१८॥
ऐसें ऐकतांचि लंकापति ॥ परम संतोषला पावला चित्तीं ॥ जैसा मद्यपी पाहतां पंथीं ॥ तंव शिंदीवन देखिलें ॥१९॥
आधीच जारकर्मीं रत ॥ त्यांत स्त्रीराज्य जाहलें प्राप्त ॥ कीं श्र्वानें वमन अकस्मात ॥ दृष्टीं देखिलें तेधवां ॥२०॥
कीं निंबोळ्या देखतां बहुवस ॥ परम संतोषे वायस ॥ तैसा हर्षला लंकेश ॥ वचन ऐकतां तयाचें ॥२१॥
विद्युज्जिव्हासी म्हणे लंकापति ॥ आम्हांमध्ये तूं केवळ बृहस्पती ॥ तरी शीघ्र शिरधनुष्यांप्रति ॥ घेवोनि येईं अशोकवना ॥२२॥
कापट्यवेषी विद्युज्जिव्हा ॥ वस्त्राभरणी गौरविलें तेव्हां ॥ कृत्रिम निर्मिले तेधवां ॥ तर्क करितां नेणवेची ॥२३॥
इकडे आधी लंकानाथ ॥ प्रवेशला अशोकवनांत ॥ तों अधोवदनें तटस्थ ॥ जगन्माता बैसली ॥२४॥
सीतेजवळी उभा रावण ॥ जैसा कमळिणीसमीप वारण ॥ कीं हरिणीजवळी येऊन ॥ व्याघ्र उभा ठाकला ॥२५॥
याउपरी राक्षसपाळ ॥ सीतेजवळी बोले अमंगळ ॥ म्हणे तुवां धैर्य धरिलेंसे सबळ ॥ परी ते निष्फळ जाहलें ॥२६॥
मजलागीं तूं आतां वरीं ॥ तुझें सेवेसी मंदोदरी ॥ तुझे आज्ञेत लंकानगरी ॥ वर्तवीन जानकीये ॥२७॥
तुझीया पतीस जाहले मरण ॥ आधी ते ऐके वर्तमान ॥ सागरीं सेतू बांधोन ॥ सुवेळेसी सर्व आले ॥२८॥
तंव आमचा प्रधान प्रहस्त ॥ निमेषामाजी गेला सेनासमवेत ॥ राम सौमित्र होते निद्रिस्थ ॥ तंव घाला तिहीं घातला ॥२९॥
तुझीया पतीचे शिरकमळ ॥ प्रहस्तें छेदिलें तात्काळ ॥ सांवळे कबंध विशाळ ॥ सुवेळेसी पडियेलें ॥३०॥
वधावा जो लक्ष्मण ॥ तंव तो अयोध्येसी गेला पळून ॥ आमचा बंधु बिभीषण ॥ तोही तेथेंचि पडियेला ॥३१॥
सुग्रीव आणि अंगद ॥ त्यांचाही केला शिरच्छेद ॥ जांबुवंत आणि मैंद ॥ यांचे जानुचरण खंडिले ॥३२॥
नळ नीळ अंजनीसुत ॥ निजले ठायीं केले चूर्णवत ॥ वरकड मर्कटें सैन्य बहुत ॥ राक्षसी सर्व गिळियेलीं ॥३३॥
सेतू पाडिला समग्र ॥ मग कोठें पळतील वानर ॥ शोणिताचे वाहती पूर ॥ जाती भेटों सागरातें ॥३४॥
हें जरी तूं असत्य मानिसी ॥ तरी आतांचि येईल प्रत्ययासी ॥ विद्युज्जिव्ह वेगेंसी ॥ शिर घेवोनि पातला ॥३५॥
तेणें धनुष्य आणि शिर ते वेळे ॥ रामवल्लभेपुढें आणोनि ठेविलें ॥ मुख राजस सांवळे ॥ शोणितें माखलें ते काळी ॥३६॥
किरीटकुंडलें मंडित वदन ॥ सरळ नासिक झळकती दशन ॥ कपाळी केशर आकर्ण नयन ॥ आरक्त रेखांकित जें ॥३७॥
ऐसे देखतां जनकनंदिनी ॥ मूर्च्छना येऊनि पडे धरणी ॥ की अग्नीत पडली कमळिणी ॥ जाय करपोनी जयापरी ॥३८॥
तंव ते दशकंठरिपूची प्रिया ॥ उठे मूर्च्छना सांवरूनियां ॥ हृदयी शिरकमळ धरोनियां ॥ शोक करी अद्भुत ॥३९॥
अहो ते त्रिभुवनपतीची राणी ॥ शोकार्णवीं बुडाली ते क्षणी ॥ तो शोक सांगता उलथे धरणी ॥ कवीची वाणी कुंठित ॥४०॥
म्हणे राजीवाक्षा रघुनंदना ॥ स्मरारिमित्रा जगन्मोहना ॥ अनंतगुणसंपन्ना ॥ काय ऐसें हे केले ॥४१॥
चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ रघुवीरा श्रमलेति वनांत ॥ कोमळ चरणी बहुत ॥ कंटक हरळ रूतले ॥४२॥
मजकारणें श्रमलां काननी ॥ अहा सीता म्हणवोनी ॥ तृण पाषाण हृदय धरोनी ॥ उद्धरिले की रघुपती ॥४३॥
मजकारणें वाळी मारिला ॥ सूर्यसुत मित्र केला ॥ हनुमंत शुद्धीसी धाडिला ॥ शिळीं बांधिला सागर ॥४४॥
सुवेळे येवोनि सत्वर ॥ वैरियांशी यश दिधले अपार ॥ कां संपविला अवतार ॥ मज भवपुरीं लोटिलें ॥४५॥
रविकुलावतंस श्रावणारी ॥ त्याची स्नुषा मी जनककुमारी ॥ अयोध्याधीशा तुझी अंतुरी ॥ सोडवील आतां मज कवण ॥४६॥
मी परदेशी ये दीन ॥ रघुवीरा कोणासी जाऊं शरण ॥ सूर्यवंशी संपूर्ण ॥ डाग लागला यावरी ॥४७॥
वाल्मीकानें भविष्य केलें ॥ ते अवघें आजि बुडालें ॥ जंबुकें जाऊनि मारिलें ॥ पंचाननासी नवल हें ॥४८॥
अजाखुरींच्या जीवनी ॥ सिंह अडखळोनि पडला कैसेनी ॥ की मूषकाचिये वदनीं ॥ पंचानन सांठवे ॥४९॥
कर्पूराचे पुतळे केवळ ॥ तिहीं उभा ग्रासिला वडवानळ ॥ जगद्भक्षक जो जगीं काळ ॥ त्यासी भूतानें ग्रासिलें ॥५०॥
अध्याय चोवीसावा - श्लोक ५१ ते १००
मशकाची झेंप लागतां ॥ कनकाद्रि पडला खालता ॥ श़ृगालांनी तत्वतां ॥ बांधिला कैसा ऐरावत ॥५१॥
खद्योततेजेंकरोनी ॥ कैसें ब्रह्मांड गेलें आहाळोनी ॥ पिपीलिकाउदरीं जाउनी ॥ सिंह कैसा सांठवला ॥५२॥
लागतां मक्षिकेचा पक्षवात ॥ भयभीत जाहला भोगीनाथ ॥ चित्रींच्या सर्पे अकस्मात ॥ अरुणानुज गिळियेला ॥५३॥
तैसें अघटित घडलें एथ ॥ राक्षसें जिंकिला रघुनाथ ॥ कर्माची गति गहन बहुत ॥ कैसा अनर्थ करूं आतां ॥५४॥
भूधरावतार लक्ष्मण ॥ कैसा रामासि गेला टाकोन ॥ तो अयोध्येसी जाऊन ॥ काय सांगेल भरतातें ॥५५॥
तत्काळ कौसल्या त्यजील प्राण ॥ होईल कैकयीचें समाधान ॥ लागेल सूर्यवंशासी दूषण ॥ जाहलें खंडण वंशाचें ॥५६॥
ऐसा शोक करी मंगलभगिनी ॥ मुखावरी मुख ठेउनि ॥ अश्रुधारा स्रवती ॥ नयनीं ॥ भिजे अवनी ते काळीं ॥५७॥
असो जानकी म्हणे दशमुखा ॥ हे होणार न चुके कर्मरेखा ॥ तरी मिथिलानाथ जनका ॥ समान मज अससी तूं ॥५८॥
आतां माहेर इतुकेंच करी ॥ वन्हिशेज रचोनि झडकरी ॥ या शिरासमवेत निर्धारीं ॥ अग्निमाजीं प्रवेशेन ॥५९॥
सत्व न सांडी जनकनंदिनी ॥ हें रावणासी कळले मनीं ॥ परम म्लानमुख होउनी ॥ गेला निघोनि सभेत ॥६०॥
रावण गेलिया जनकनंदिनी ॥ बुडाली शोकार्णवजीवनी ॥ तंव ते बिभीषणाची राणी ॥ सरमा आली गुप्तरूपें ॥६१॥
ते क्षणक्षणां येऊन घेत जानकीचे दर्शन ॥ सांगे सकळ वर्तमान ॥ जें जें लंकेत वर्तलें ॥६२॥
रघुपतीचें जे कां हित ॥ तें बिभीषणासी करणें अगत्य ॥ तैशीच सरमा येऊन तेथ ॥ सांभाळीत जानकीतें ॥६३॥
नाना सूक्ष्म रूप धरीत ॥ राक्षस कापट्यही जाणत ॥ तितुकें जानकीस श्रुत करित ॥ क्षणक्षणां येऊनियां ॥६४॥
असो सरमा म्हणे जानकीसी ॥ माये शोक किमर्थ करिसी ॥ राम सुखी आहे सुवेळेसी ॥ सकळ सेनेसहित पैं ॥६५॥
तुज वश करावया ये क्षणीं ॥ रावणें कृत्रिम केली करणी ॥ बरवें पाहीं विचारूनी ॥ मूळ दृष्टीं घालोनियां ॥६६॥
जनकात्मजे तव स्वयंवरी ॥ चाप बैसलें रावणाचे उरीं ॥ तें तुझ्या पतीनें झडकरी ॥ द्विखंड करूनि टाकिले ॥६७॥
त्याहूनि चाप जड ये वेळे ॥ प्रहस्तें जाऊनि कैसें आणिलें ॥ कृत्रिमधनु मुंड आणिलें ॥ निर्मून त्याचसारिखें ॥६८॥
ऐसें सरमा जों बोलत ॥ तों धनुष्य शिर जाहलें गुप्त ॥ जैसा वात लागतां अकस्मात ॥ दीप जाय विझोनी ॥६९॥
कीं जलदजालाभीतरीं ॥ इंद्रधनुष्य उमटे क्षणभरी ॥ तैसें कोदंडही झडकरी ॥ गुप्त जाहलें तेधवां ॥७०॥
असो जानकी म्हणे सरमेप्रती ॥ धन्य हो माये तुझी मती ॥ राक्षसांच्या कापट्यगती ॥ तुज समजती सर्वही ॥७१॥
मग अयोध्यापतीची राणी ॥ सरमेसी जवळी बोलावूनी ॥ हृदयीं धरीत प्रीतीकरूनी ॥ म्हणे स्वामिनी होसी लंकेची ॥७२॥
तों देववाणी जाहली अकस्मात ॥ सुखरूप आहे अयोध्यानाथ ॥ सीतेचा आनंद अद्भुत ॥ अंबरामाजी न समाये ॥७३॥
असो इकडे लंकापती ॥ परम चिंताक्रांत एकांतीं ॥ बोलतसे मंदोदरीप्रती ॥ तेंच श्रोतीं परिसिजे ॥७४॥
मंदोदरी परम सज्ञान ॥ पतिव्रता गुणसंपन्न ॥ जिचें सौंदर्य पाहून ॥ मीनकेतन तटस्थ ॥७५॥
मयजेचें इच्छित मन ॥ घ्यावें जानकीचे दर्शन ॥ तो मंदोदरीस दशवदन ॥ बोलता जाहला ते वेळे ॥७६॥
रावण म्हणे शुभकल्याणी ॥ तुवां जाऊनि अशोकवनीं॥ बोधोनियां जनकनंदिनी ॥ मज शयनी वश करीं ॥७७॥
तूं पतिव्रतांमाजी मंडण ॥ एवढें कार्य दे साधून ॥ तंव ते मंदोदरी हास्यवदन ॥ अश्वय म्हणोनि उठली ॥७८॥
चंद्राचे ठायीं कलंक ॥ त्याहून विशेष मयजेचें मुख ॥ अशोकवना तात्काळिक ॥ येती जाहली पतिव्रता ॥७९॥
त्रिजटा म्हणे भूमिकुमरी ॥ तव दर्शना आली मंदोदरी ॥ ऐसें ऐकतां अंतरीं ॥ परम संतोषली जगन्माता ॥८०॥
ते चातुर्यसरोवरमराळिका ॥ मयजा सुगंधचंपककळिका ॥ जैसी सिंहस्थीं जान्हवी देखा ॥ भेटों जाय गौतमीतें ॥८१॥
सीतेचिया चरणांवरी ॥ मयजा जों नमस्कार करी ॥ तो सीतेनें धरूनि झडकरी ॥ हृदयी धरिली प्रीतीनें ॥८२॥
की त्या सिता असिता ॥ एके ठायी मीनल्या तत्वतां ॥ कीं इंदिरा आणि शिवकांता ॥ एकीस एक भेटती ॥८३॥
एक शची एक सरस्वती ॥ एक कृष्णा एक गोमती ॥ एक मंदाकिनी एक भोगावती ॥ मूर्तिमंत पातल्या ॥८४॥
असो वरद भाक विसरून ॥ स्वानंदसमुद्रीं जाहल्या लीन ॥ चतुःषष्ठी अंतःकरण ॥ विरून गेलें रघुनाथीं ॥८५॥
कीं वेदशास्त्रींच्या श्रुती ॥ ऐक्यत्वीं ऐक्यास येती ॥ तैशा आलिंगोनी बैसती ॥ ब्रह्मानंदेकरूनियां ॥८६॥
जे कां विषकंठवंद्यप्रिया ॥ तिजप्रति बोले दशकंठजाया ॥ आजी सुदिन म्हणोनियां ॥ दर्शन जाहलें माये तुझें ॥८७॥
क्षण एक निवांत राहून ॥ मयजा बोले सुवचन ॥ म्हणे सर्वांभूतिं समसमान ॥ रघुनंदन एक असे ॥८८॥
अनेक तरंग एक सागर ॥ बहुत घरें एक अंबर ॥ अनेक मणी एक सूत्र ॥ तैसा रघुवीर व्यापक असे ॥८९॥
एक सुवर्ण बहु अलंकार ॥ बहु तरंग एक नीर ॥ बहुत मातृका एक ओंकार ॥ तैसा रघुवीर व्यापकत्वें ॥९०॥
एक शरीर अवयव अपार ॥ बहुत पत्रें एक तरुवर ॥ बहुत जळचरें एक नीर ॥ तैसा रघुवीर व्यापक असे ॥९१॥
एक चाराचर सर्वांभूतीं ॥ तोच नांदे अयोध्यापति ॥ तरी दशमुखाची केलिया प्रीती ॥ काय स्थिति उणी होय ॥९२॥
सकळ देहीं अयोध्याधीश ॥ तरी वेगळा कां भाविसी लंकेश ॥ सीता दुराग्रह विशेष ॥ व्यर्थ कां करिसी सांग पां ॥९३॥
मयजेचा शब्द ऐकूनी ॥ हंसूनी बोले जनकनंदिनी ॥ अभेद एक चापपाणी ॥ सर्वांभूतीं भरलासे ॥९४॥
सर्वही घट मठ जाण ॥ काय फोडून घातलें गगन ॥ अभेद एक रघुनंदन ॥ दुजेपण तेथें कैेंचें ॥९५॥
मायिक भासे जगडंबर ॥ जैसा मृगजळाचा मिथ्या पूर ॥ वंध्यावल्लीचें पक्व फळ विचित्र ॥ मिथ्यामय लटिकेंचि ॥९६॥
स्वप्नींची संपदा पूर्ण ॥ किंवा आरशांतील धन ॥ कीं दरिद्रियाचे मनोरथ पूर्ण ॥ मिथ्यामय सर्वची ॥९७॥
मिथ्या अलंकार एक सुवर्ण ॥ मिथ्या तरंग एक जीवन ॥ अभेद एक रघुनंदन ॥ तेथें रावण कोण कैंचा ॥९८॥
ब्रह्मानंदस्वरूपावरी ॥ न दिसे दुजेपणाची कुसरी ॥ तेथें सीता आणि मंदोदरी ॥ मिथ्याभास लटिकाची ॥९९॥
कैंची पृथ्वी कैंचे गगन ॥ कैंचें आप तेज पवन ॥ मिथ्या माया कैंचें त्रिगुण ॥ तेथें रावण कोठें आहे ॥१००॥
अध्याय चोवीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
जितकें थोर ब्रह्मांड ॥ तैसेंच आकाश प्रचंड ॥ तेथें घट मठ हें बंड ॥ वेगळें व्यर्थ भावावें ॥१॥
तैसा निर्विकार जगजेठी ॥ न चलती द्वैतभावाच्या गोष्टी ॥ तेथें कैंची रावणाची भेटी ॥ बाह्यदृष्टी त्यजीं कां ॥२॥
मयजा म्हणे जानकीसी ॥ सर्वव्यापक अयोध्यावासी ॥ किंवा आहे एकदेशी ॥ सांग मजपाशीं निश्र्चयें ॥३॥
यावरी त्रिभुवनपतीची राणी ॥ बोले विदेहराजनंदिनी ॥ म्हणे त्रिपुटी गेल्या जेथें विरूनी ॥ तटस्थ वाणी निगमांची ॥४॥
ध्येय ध्याता ध्यान ॥ ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान ॥ नुरे भजक भज्य भजन ॥ सांग रावण तेथें कैंचा ॥५॥
जें जें दिसे ते ते नाशिवंत ॥ वस्तु एक अभेद शाश्र्वत ॥ मंदोदरी आणि सीता तेथ ॥ कोणीकडे पहाव्या ॥६॥
दोरावर दिसे विखार ॥ शुक्तिकेचे ठायीं रजत साचार ॥ तैसाच मायेचा प्रकार ॥ मिथ्याविकार जाणपां ॥७॥
मयकन्या सावध होय ॥ दृष्टीनें सर्व पाहे अद्वय ॥ निर्विकार वस्तु निरामय ॥ हाही न साहे शब्द जेथें ॥८॥
वस्तु अव्यक्त अनाम ॥ तेथें राम हेंही न साहे नाम ॥ ऐसे जयासी कळे वर्म ॥ आत्माराम तोचि पैं ॥९॥
ऐसा जो जाहला परिपूर्ण ॥ त्यास समाधि आणि विधान ॥ बोलणें आणि मौन ॥ दोनी त्याची विरालीं ॥११०॥
ऐसें जगन्माता बोलत ॥ मयजा ब्रह्मानंदे डुल्लत ॥ समाधि ग्रासोनि तटस्थ ॥ विराला हेत सर्वही ॥११॥
बोलणें आणि संवाद ॥ खुंटोनि जाहला अभेद ॥ ओतला एक ब्रह्मानंद ॥ आनंदकंद जगद्रुरु ॥१२॥
आनंद जिरवून अंतरीं ॥ सावध जाहली मंदोदरी ॥ जगन्मातेचे चरण धरी ॥ सद्द अंतरी होऊनियां ॥१३॥
म्हणे संशय निरसला पूर्ण ॥ धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ विदेहकन्येचे चरण ॥ वारंवार धरी मग ॥१४॥
ब्रह्मानंदें म्हणे श्रीधर ॥ धन्य तो दिवस साचार ॥ सत्संगें आत्मविचार ॥ सारासार होय पैं ॥१५॥
भागीरथी सर्वत्र पवित्र ॥ परी प्रयागमहिमा अपार ॥ तैसा रामविजय परिकर ॥ मंदोदरीसंवाद हा ॥१६॥
सर्वत्रां सुलभ ते भीमा ॥ परी पंढरीस अगाध महिमा ॥ स्नान करितां कर्मांकर्मां ॥ पासूनि मुक्त होईंजे ॥१७॥
असो सीतेची आज्ञा घेउनी ॥ स्वधामा गेली मयनंदिनी ॥ रावणाप्रती जाऊनी ॥ वर्तमान सांगतसे ॥१८॥
तप्तलोहावरी उदक पडलें ॥ तें माघारें निघे एकवेळे ॥ परी जानकी कदा काळें ॥ वश नव्हे तुम्हासी ॥१९॥
मृगजळी बुडेल अगस्ति ॥ तमकूपीं पडेल गभस्ति ॥ हेंही घडे परी सीता सती ॥ वश नोहे तुम्हांतें ॥१२०॥
जे गोष्टीनें होय अनर्थ ॥ आपले कुळाचा होय घात ॥ ऐशिया बुद्धीनें पंडित ॥ काळत्रयीं न वर्तती ॥२१॥
हातीचें टाकूनि सुवर्ण ॥ कां बळेंच घ्यावें शेण ॥ गोड शर्करा वोसंडून ॥ राख कां मुखीं घालावी ॥२२॥
मुक्तें सांडोनि परिकरें ॥ कां पदरीं बांधावीं खापरें ॥ वोसंडूनि रायकेळें आदरें ॥ अर्कीफळें कां भक्षावी ॥२३॥
याकरितां द्विपंचवदना ॥ सोडावी रामाची अंगना ॥ कायावाचामनें जाणा ॥ रघुनंदना शरण रिघावें ॥२४॥
परसतीचा अभिलाष ॥ महापुरुषास ठेवणें दोष ॥ बळवंतावरी बांधणें कास ॥ मग अनर्थास काय उणें ॥२५॥
विवसी हे परम सीता ॥ अनर्थकारक घोर वनिता ॥ हे नेऊन द्यावी रघुनाथा ॥ तरीच तुम्हां कल्याण ॥२६॥
महासर्प उशी घेउनी ॥ कैसा निजेल सुखशयनीं ॥ बळेंच गृहास लाविल्या अग्नि ॥ मग अनर्थासि काय उणें ॥२७॥
परद्रव्याचा अभिलाष ॥ जाणोनि प्राशन करणें विष ॥ करितां परनिंदा द्वेष ॥ मग अनर्थासी काय उणें ॥२८॥
परम साधु बिभीषण ॥ तुमचा अविवेक देखोन ॥ अयोध्यापतीस गेला शरण ॥ जन्ममरण चुकविलें ॥२९॥
परम प्रतापी रघुनंदन ॥ उदधीवरी तारिले पाषाण ॥ हा प्रताप तुम्ही जाणून ॥ द्वेषबुद्धि कां धरितां ॥१३०॥
ऐशिया शब्दसुमनेंकरून ॥ मयजेनें पूजिला रावण ॥ मग प्रत्युत्तर हांसोन ॥ देता झाला ते काळी ॥३१॥
प्रिये तूं बोलसी वचनें ॥ तीं मज मानलीं बहुत गुणें ॥ परी आपुला पुरुषार्थ टाकणें ॥ तरी जिणें व्यर्थ लोकीं ॥३२॥
चिरंजीव जाहला बिभीषण ॥ प्रळयी तरी पावेल मरण ॥ तोंवरी देहलोभ धरून ॥ बैसतां काय सार्थक ॥३३॥
कल्पपर्यंत जीवूनी ॥ पडिले शरीर बंदिखानीं या पुरुषार्थासी शुभ कल्याणी ॥ मानी कोण सांगपां ॥३४॥
आदि पुरुष रघुनंदन ॥ हें मी जाणें सर्व वर्तमान ॥ तो मजसी युद्धकामना धरून ॥ सागर उतरूनि आला आहे ॥३५॥
त्याची वासना न पुरवितां ॥ कदा माघारी नेदी सीता ॥ तरी मी आपुल्या पुरुषार्था दावोनि राघवा जिंकीन ॥३६॥
ऐसें ऐकोनि ते अवसरीं ॥ चिंताक्रांत होऊनि मंदोदरी ॥ प्रवेशली निजमंदिरी ॥ क्लेशचक्रीं पडियेली ॥३७॥
असो आतां यावरी ॥ रावण चढला गोपुरीं ॥ जैसा बलाहक पर्वतशिखरीं ॥ कृष्णवर्ण उतरला ॥३८॥
चपळेहून तेज आगळे ॥ आंगी अलंकार मिरविले ॥ दाही छत्रे ते वेळे ॥ मस्तकावरी विराजती ॥३९॥
भोंवते सेवकजन बहुत ॥ उपभोग देती समस्त ॥ इकडे बिभीषण रामासी दावित ॥ रावण गोपुरीं चढला तो ॥१४०॥
श्रीराम म्हणे ते अवसरीं ॥ हा परम उंच सुवेळागिरी ॥ अवघे वळंघोनियां वरी ॥ लंकापुरी पाहूं चला ॥४१॥
ऐसें बोलतां अयोध्याधीश ॥ उठले तत्काळ कपिपुरुष ॥ सुवेळाचळीं आसपास ॥ चढले तेव्हां वायुवेगें ॥४२॥
जैशा कनकाचळावरी ॥ चढल्या निर्जरांच्या हारी ॥ तैसा वानरांसह ते अवसरीं ॥ अयोध्याविहारी चढतसे ॥४३॥
रघुपतीचे दोनी कर ॥ धरिती बिभीषण सूर्यकुमर ॥ सुवेळाचळीं रघुवीर ॥ कैसा शोभला ते काळीं ॥४४॥
उदयाचळावरी बाळमित्र ॥ ऐरावतावरी सहस्रनेत्र ॥ कैलासावरी कर्पूरगौर ॥ त्रिभुवनेश्र्वर दिसे तेवीं ॥४५॥
जो लावण्यमृतसागर ॥ स्मरारिमित्र मनोहर ॥ झळकती समुद्रदत्त अलंकार ॥ चपळेहूनि तेजागळे ॥४६॥
तेणें शोभला अयोध्यानाथ ॥ दिव्य पीतवसन विराजत ॥ असो गोपुरावरी लंकानाथ ॥ विलोकित रामाकडे ॥४७॥
वानरांसहित रावणारी ॥ शोभतसे सुवेळाद्रीवरी ॥ जैसा इंद्रादि सकळ सुरवरीं ॥ वैकुंठपति वेष्टिला ॥४८॥
कीं अनंत श्रुत्यर्थ समवेत ॥ तो वेदोनारायण विराजत ॥ किंबाहुना वृक्षांसहित ॥ कल्पद्रुम विराजे ॥४९॥
तैसा महावीरीं वेष्टित ॥ शोभतसे सीताकांत ॥ परी ते समयीं सूर्यसुत ॥ कर्म अद्भुत करिता जाहला ॥१५०॥
अध्याय चोवीसावा - श्लोक १५१ ते २१७
कुंजर दृष्टीं देखोन ॥ उगा न राहे पंचानन ॥ कोणास न पुसतां मित्रनंदन ॥ अकस्मात उडाला ॥५१॥
वज्र पडे पर्वतशिखरी ॥ तैसा सुग्रीव ते अवसरीं ॥ येऊन आदळला रावणावरी ॥ परमावेशें करूनियां ॥५२॥
सव्यहस्तचपेटेतळीं ॥ दाही छत्रे खाली पाडिलीं ॥ वामहस्तघायें तळीं ॥ मुगुट सर्व पाडिले ॥५३॥
जैसी विंध्याद्रीवरी अकस्मात ॥ विद्युल्लता येऊन पडत ॥ तैसा अर्कजें केलें विपरीत ॥ लंकानाथ घाबरला ॥५४॥
मग लत्ताप्रहार ते वेळां ॥ सुग्रीवानें समर्पिला ॥ सवेंच हृदयीं दिधला ॥ मुष्टिघात ते वेळीं ॥५५॥
मल्लयुद्ध परम अद्भुत ॥ जाहलें एक घटिका पर्यंत ॥ रावण म्हणे वाळीऐसें त्वरित ॥ धरून नेईल सुग्रीव हा ॥५६॥
रामापाशी नेऊन त्वरित ॥ विंटंबील सूर्यसुत ॥ पळावयासी निश्र्चित ॥ मार्ग कोठे दिसेना ॥५७॥
षोडश खणांचे गोपुर ॥ तयावरूनि महावीर ॥ कोसळले तेव्हां लंकानगर ॥ गजबजिलें एकदांचि ॥५८॥
एक म्हणती आला हनुमंत ॥ नगर जाळावया समस्त ॥ एक म्हणती समुद्रांत लंका घालील पालथी ॥५९॥
असो तेव्हां दशकंधर ॥ चुकवोनियां पैं सत्वर ॥ पळाला वेगें जैसा तस्कर ॥ जागा होतां गृहस्वामी ॥१६०॥
मृगेंद्राचे कवेंतून देख ॥ पूर्वभाग्यें सुटला जंबुक ॥ कीं भुजंगकवेंतूनि मूषक ॥ पळोनि जाय स्वस्थळा ॥६१॥
असो सुग्रीव तेथोनि उडाला ॥ सुवेळागिरीं पावला ॥ एकचि जयजयकार जाहला ॥ हृदयीं धरिला रघुनाथें ॥६२॥
वृदाकर गगनींहूनी ॥ पुष्पें वर्षती ते क्षणीं ॥ धन्य सुग्रीव म्हणोनी ॥ तर्जनी मस्तक डोलविती ॥६३॥
श्रीराम सूर्यकुमरा ॥ आजी बृहस्पति चेवला विचारा ॥ तैसें तूं महावीरा ॥ केलें होतेस विपरीत ॥६४॥
समीप असतां सर्व दळें ॥ पुढें उडी न घालावी भूपाळें ॥ असो जय पावला शीघ्रकाळें ॥ हाच लाभ थोर आम्हां ॥६५॥
तेव्हां आणोनि पुष्पजाती ॥ वानरीं पूजिला किष्किंधापती ॥ दळभारेंसी सीतापती ॥ पूर्वस्थळास उतरला ॥६६॥
सकळ जुत्पत्तिंसह रघुनंदन ॥ बैसला तेव्हा सभा करून ॥ सुग्रीव आणि बिभीषण ॥ अवघे जवळी बैसले ॥६७॥
राजाधिराज रामचंद्र ॥ जो चातुर्यगुणसमुद्र ॥ राजनीति बहुविचार ॥ करिता झाला ते समयीं ॥६८॥
म्हणे आतां द्विपंचवदन ॥ सीता नेदी युद्धाविण ॥ यावरी मग बिभीषण ॥ बोलता जाहला तेधवां ॥६९॥
म्हणे साम दाम दंड भेद करून ॥ शत्रु कीजे आपणाधीन ॥ ओळखूनि समयाचेंं चिन्ह ॥ तैसें चातुरीं वर्तावें ॥१७०॥
मंत्रें आकर्षिजे विखार ॥ उदकें शांतविजे वैश्र्वानर ॥ वेदांतज्ञानें भवसमुद्र ॥ उतरूनि जावें पैलतीरा ॥७१॥
कामक्रोधादि शत्रु थोर ॥ विवेकें जिंकावे साचार ॥ भक्तिबळें सर्वेश्र्वर ॥ आपणाधीन करावा ॥७२॥
शमदमबळेंकरून ॥ मनोजय करिती सज्ञान ॥ व्यत्पुत्तीच्या बळेंकरून ॥ अर्थ काढिती पंडित ॥७३॥
पाषाणाखाली सांपडे हात ॥ तो युक्तीनें काढावा अकस्मात ॥ बळें करूनि ओढितां प्राप्त ॥ व्यथा मात्र होय पैं ॥७४॥
तैसे आधीं साम करून ॥ वश करावा द्विपंचवदन ॥ समयोचित जाणे ज्ञान ॥ ऐसा शिष्टाईस पाठवा ॥७५॥
सभेसि बैसतां जाऊन ॥ दिसे जैसा बृहस्पति प्रवीण ॥ सरस्वती जयासी प्रसन्न ॥ यमयोचित शब्द देत ॥७६॥
वेदशास्त्रपुराण ॥ हे जयासी करतलामलक पूर्ण ॥ तेजस्वी जैसा चंडकिरण ॥ सभास्थानीं तेवी दिसे ॥७७॥
जरी वरी लोटले शत्रु समस्त ॥ ते समयीं जैसा वैवस्वत ॥ जैसा कलशोद्भव निश्र्चित ॥ शत्रुसागर प्राशावया ॥७८॥
हृदय निर्मळ कपटरहित ॥ भोळा जैसा उमाकांत ॥ श्रेष्ठत्वें सभेंत विराजत ॥ शचीनाथ ज्यापरी ॥७९॥
ईश्र्वरीं जयाचे प्रेम ॥ संतांसी मित्रभाव परम ॥ आचरे सदा सत्कर्म ॥ क्रोध काम दवडोनीयां ॥१८०॥
यालागीं जगद्वंद्या राघवा ॥ या चिन्हीं मंडित बरवा ॥ ऐसा शिष्टाईस पाठवावा ॥ मयजाधवाजवळिकें ॥८१॥
तरी नर वानर रीस ॥ कोणास पाठवूं शिष्टाईस ॥ तुम्ही आम्हीं किष्किंधाधीश ॥ विचार एक काढावा ॥८२॥
वारणचक्रांत रिघोन ॥ स्वकार्य साधी पंचानन ॥ कीं एकलाचि जाऊन सुपर्ण ॥ अमृतकुंभ घेऊन आला ॥८३॥
एकलाच जाऊन गुरुपुत्र ॥ साधून आला संजीवनी मंत्र ॥ कीं सागर उडोनि रुद्रावतार ॥ शुद्धि करूनि पातला ॥८४॥
तैसेंचि कार्य साधून ॥ सत्वर येई परतोन ॥ ऐसा पाठवावा निवडोन ॥ शीघ्रकाळीं तत्वतां ॥८५॥
ऐसें बोलतां बिभीषण ॥ परम संतोषला रघुनंदन ॥ म्हणे धन्य तुझें ज्ञान ॥ सकळकळाप्रवीण होसी ॥८६॥
रत्नराशी पडल्या अपार ॥ त्यांत अनर्घ्यरत्न प्रभाकर ॥ परीक्षक निवडती तैसा वीर ॥ वाळिपुत्र काढिला ॥८७॥
बिभीषण म्हणे राजीवनेत्रा ॥ जलदवर्णा चारुगात्रा ॥ पद्मोद्भवजनका स्मरारि मित्रा ॥ अंगदासी पाठवावें ॥८८॥
हा सर्व लक्षणी आहे चतुर ॥ जैसा नवग्रहांत दिनकर ॥ कीं विखारांत धरणीधर ॥ तैसा वानरांत अंगद हा ॥८९॥
कीं शास्त्रांमाजी वेदांत ॥ शस्त्रांत सुदर्शन लखलखित ॥ कीं पक्ष्यांमाजी विनतासुत ॥ बळें उद्भुत तैसा हा ॥१९०॥
ऐकतां तोषला रघुनंदन ॥ म्हणे हे तुम्ही उतम निवडिलें रत्न ॥ तंव तो अंगद कर जोडून ॥ रघुपतीप्रति बोलत ॥९१॥
म्हणे पुराणपुरुषा परमानंदा ॥ भक्तहृत्पद्मकोशमिलिंदा ॥ जगदंकुरमूळकंदा ॥ आज्ञा काय ते मज द्यावी ॥९२॥
राजीवाक्षा रणरंगधीरा ॥ असुरकाननवैश्र्वानरा ॥ जनकजामाता अतिउदारा ॥ आज्ञा काय ती मज सांगा ॥९३॥
चराचरफलांकितद्रुमा ॥ विशाळभाळा पूर्णकामा ॥ अजअजित आत्मारामा ॥ आज्ञा काय ती मज सांगा ॥९४॥
रावण आणि कुंभकर्ण ॥ ये क्षणीं येथें आणूं बांधोन ॥ कीं हे लंका उचलून ॥ घालूं पालथी सागरीं ॥९५॥
ऐकोन अंगदाचे बोल ॥ संतोषला तमालनीळ ॥ म्हणे धन्य तो वाळी पुण्यशीळ ॥ अद्भुत बळ तयाचें ॥९६॥
कक्षेसी दाटोनि रावण ॥ चतुःसमुद्रीं केले स्नान ॥ त्याचे पोटी पुत्रनिधान ॥ बळ गहन तैसेंच तुझें ॥९७॥
तरी लंकेसी जाऊन ये समयीं ॥ रावणासी करी शिष्टाई ॥ म्हणावे जानकीस देईं ॥ सामोपचारें करूनियां ॥९८॥
तुवां मज न कळतां येऊन ॥ चोरिले जानकीचिद्रत्न ॥ तरी एकदा क्षमा केली पूर्ण ॥ देईं आणोनि झडकरी ॥९९॥
सीता देतांचि तात्काळ ॥ तूं लंकेसी नांदसी अचळ ॥ नाही तरी निर्मूळ कु ळ ॥ तुझें करीन निर्धारें ॥२००॥
ऐसें ऐकतां वाळिसुत ॥ नमसकारिला जनकजामात ॥ आज्ञा घेऊन त्वरित ॥ गगनपंथें उडाला हो ॥१॥
दशमुखाचे सभेआंत ॥ उतरता जाहला अकस्मात ॥ कीं वानररूपें जैसा आदित्य ॥ एकाएकीं प्रगटला ॥२॥
कीं वैकुंठाहूनि सर्पारी ॥ अवचिता येत उर्वीवरी ॥ कीं कर्मभूमीस निर्धारी ॥ योगभ्रष्ट उतरला ॥३॥
दृष्टीं देखतां अंगदवीर ॥ चमकले सभेचे असुर ॥ शस्त्रें उभारूनि समग्र ॥ सरसावले ठायी ठायी ॥४॥
म्हणती एकचि आला वानर ॥ तेणें पूर्वी जाळिलें लंकानगर ॥ सुग्रीवें गोपुरीं येऊनि समग्र ॥ छत्रे पाडिली रावणाचीं ॥५॥
हा निर्भय निःशंक बहुत ॥ एकलाचि आला सभेआंत ॥ असो चहुंकडे तारासुत ॥ पाहे न्याहाळोनि सभेतें ॥६॥
मग बोले वाळिनंदन ॥ सभेस आला जो परमस्थळींहून ॥ त्यासी न पुसती सभाजन ॥ तरी ते शतमूर्ख जाणावे ॥७॥
श़ृगालसभेत पंचानन ॥ येतां दचकती अवघेजण ॥ कीं देखतां विनतानंदन ॥ विखार जैसे दचकती ॥८॥
कीं उदया येतां दिनकर ॥ दिवाभीतें विटती समग्र ॥ कीं इंदु विलोकितां तस्कर ॥ कंटाळिती जैसे कां ॥९॥
कीं पंडित येतां सभेप्रति ॥ मनी विटती अल्पमति ॥ कीं ते कोकिळ गर्जती वसंतीं ॥ वायस मानिती संताप ॥२१०॥
दृष्टीं देखतां संतभक्त ॥ निंदक विटती समस्त ॥ तैसे तुम्ही राक्षस उन्मत्त ॥ मज देखतां त्रासलेती ॥११॥
मग सभास्तंभ पृष्ठीं घालून ॥ पुच्छासनीं बैसे वालिनंदन ॥ उंच दिसे रावणाहून ॥ तेजें करूनी विशेष ॥१२॥
म्हणे गर्विष्ठा दशवदना ॥ मी आलों असे कवण्या कारणा ॥ तें कां न पुससी मलिना ॥ कोणें विचारें सांग पां ॥१३॥
मी आहे शक्रात्मजसुत ॥ अयोध्यापतीचा असें दूत ॥ तरी मी शिष्टाईस आलों येथ ॥ अंतर तुझें पहावया ॥१४॥
याउपरी वीर अंगद ॥ रावणासी करील बोध ॥ तें संतीं परिसावें विशद ॥ ब्रह्मानंदेकरूनियां ॥१५॥
रविकुलभूषण रघुवीर ॥ जो साधुहृदयपंकजकीर ॥ तो ब्रह्मानंद श्रीधरवर ॥ अभंग साचार न विटे कदा ॥१६॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ चतुर्विंशतितमोध्याय गोड हा ॥२१७॥
