अध्याय तेहतीसावा - श्लोक १ ते ५०
श्रीगणेशाय नमः श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
जानकीनेत्रसरोजमित्रा ॥ मित्रकुळभूषण स्कंदतातमित्रा ॥ मित्रकुळकैवारिया भूसुरमित्रा ॥ सौमित्राग्रजा श्रीरामा ॥१॥
भक्तमानसचकोरचंद्रा ॥ त्रिविधतापशमना आनंदसमुद्रा ॥ भरतहृदयारविंदभ्रमरा ॥ भवभयहरा राजीवाक्षा ॥२॥
मुमुक्षचातकनवमेघरंगा ॥ सकळरंगातीत अनंगा ॥ आनंदमय अमला निःसंगा ॥ अक्षय अभंगा निरुपाधिका ॥३॥
रणरंगधीरा रघुनंदना ॥ बोलवी पुढें ग्रंथंरचना ॥ हनुमंते द्रोणादि आणूनि जाणा ॥ सौमित्राप्राणा वांचविलें ॥४॥
यावरी बोले बिभीषण ॥ बाहेर युद्धा न ये रावण ॥ शक्रजिता ऐसें हवन ॥ गुप्त तेणें मांडिले ॥५॥
सुटले आहुतींचे परिमळ ॥ धुमे्रं कोंदलें नभमंडळ ॥ अग्नींतून रथ तेजाळ ॥ अर्धा बाहेर निघाला ॥६॥
पूर्णाहुति होतां पूर्ण ॥ संपूर्ण निघेल स्यंदन ॥ तरी अगोदरचि जाऊन ॥ विघ्न तेथें करावें ॥७॥
ऐसें बोलता बिभीषण ॥ मुख्य कपी उठिले दाहा जण ॥ नळ नीळ जांबुवंत वालिनंदन ॥ सीताशोकहरण पांचवा ॥८॥
गवय गवाक्ष गंधमादन ॥ शरभ केसरी पावकलोचन ॥ दशरथात्मजासी वंदून ॥ दाहाजण वीर उठिले ॥९॥
ते दाहाही पराक्रमेंकरून ॥ दशदिशा जिंकिती न लागतां क्षण ॥ अकस्मात उर्ध्वपंथें उडोन ॥ दशमुखावरी चालिले ॥१०॥
जैसे विहंगम उडती गगनीं ॥ तैसें लंकेंत आले तयेक्षणीं ॥ घरोघरीं रिघोनि ॥ रावणा शोधिती तेधवां ॥११॥
जे जे भेटती राक्षस ॥ त्यांती करिती ताडणास ॥ कोठें बैसला लंकेश ॥ दावा आम्हांस वेगेंसी ॥१२॥
शोधिले अवघे लंकाभुवन ॥ परी ठायीं न पडेचि रावण ॥ तों बिभीषणाची राणी येऊन ॥ दावी खुण गुप्तत्वें ॥१३॥
सरमा सांगे सत्वर ॥ नगरदुर्गाखालीं विवर ॥ त्यांत बैसला दशकंधर ॥ दुराचारी कपटिया ॥१४॥
ऐसें ऐकतां ते वेळां ॥ विवरमुखीं होती शिळा ॥ वानरीं फोडूनि मोकळा ॥ मार्ग केला ते समयीं ॥१५॥
तेथें राक्षस होते दारुण ॥ ते वधिले न लगतां क्षण ॥ आंत प्रवेशले वानरगण ॥ विवर विस्तीर्ण देखिलें ॥१६॥
तों तेथें शिवालय प्रचंड ॥ पुढें प्रज्वळिलें होमकुंड ॥ आहुति टाकी दशमुंड ॥ नेत्र वीसही झांकोनियां ॥१७॥
रक्त मद्य मांस पर्वत ॥ नरशिरें पडलीं असंख्यात ॥ रक्तें स्नान करूनि लंकानाथ ॥ वज्रासनीं बैसला ॥१८॥
आश्चर्य करिती वानरगण ॥ अजून न सांडीच हा प्रयत्न ॥ कुळक्षय जाहला संपूर्ण ॥ तरी जयआशा धरितसे ॥१९॥
असो वानरीं शिळा घेऊनि प्रचंड ॥ विध्वंसिलें होमकुंड ॥ सामग्री नासोनि उदंड ॥ यज्ञपात्रें फोडिली ॥२०॥
सावध नव्हेचि रावण ॥ वस्त्रें फेडूनि केला नग्न ॥ दाही मुखांमाजी संपूर्ण ॥ धुळी घालिती वानर ॥२१॥
एक वर्मस्थळी शिळा हाणिती ॥ एक वक्षःस्थळीं ताडिती ॥ तरी सावध नव्हे लंकापति ॥ नानाप्रयत्न केलिया ॥२२॥
मग तेथोनि उडाला वालिसुत ॥ प्रवेशला राणिवसांत ॥ मंदोदरीस उचलोनी अकस्मात ॥ रावणापाशीं आणिली ॥२३॥
परम सुंदर सुकुमार ॥ रावणावरी लोटिती वानर ॥ वीर कंचुकी अलंकार ॥ केले चूर वानरीं ॥२४॥
मदांदरी म्हणे दशवदना ॥ आग लागो तुझिया अनुष्ठाना ॥ वानरीं विटंबिली अंगना ॥ लाज कैसी नाही तूंतें ॥२५॥
ते पविव्रता करूनि नग्न ॥ रावणावरी देती ढकलून ॥ मयजा आक्रंदे दारुण ॥ ऐकतां रावण उघडी नेत्र ॥२६॥
तों मंदोदरीं आक्रंदत ॥ होम विध्वंसिला समस्त ॥ क्रोधें उठोनि लंकानाथ ॥ वानरांवरी धांवन्निला ॥२७॥
बहुत वानर ते वेळे ॥ पायीं धरूनि आपटिले ॥ अंगद मारुतीसी दिधले मुष्टिघात बहुत पैं ॥२८॥
सकळी वानर निघोन ॥ सुवेळेसी आले परतोन ॥ म्हणती उठविला रावण ॥ युद्धालागीं येईल पैं ॥२९॥
सभा मोडूनि रघुवीर ॥ कोदंड चढविलें सत्वर ॥ म्हणे मयजेचें सौभाग्य समग्र ॥ आजपासोनि खंडलें ॥३०॥
इकडे मंदोदरीचे समाधान ॥ करिता झाला रावण ॥ वस्त्रें भूषणें देऊन ॥ हृदयी दृढ धरियेली ॥३१॥
म्हणे प्राक्तनभोग दारुण ॥ प्रिये न सुटे भोगिल्याविण ॥ आतां गृहा जावें आपण ॥ समाधानें असावें ॥३२॥
आजि मी झुंजेन निर्वाण ॥ शत्रुशिरें आणीन छेदून ॥ नाहीं तरी प्रिये येथून ॥ तुमची आमची हेचि भेटी ॥३३॥
गृहा पाठविली मंदोदरी ॥ वस्त्रें भूषणे देऊन झडकरी ॥ रावण निघाला बाहेरी ॥ ठोकिल्या भेरी एकसरें ॥३४॥
राक्षसस्थळ जितकें उरलें ॥ तें अवघें सांगातें घेतले ॥ अपार रणतुरें ते वेळे ॥ वाजों लागलीं भयंकर ॥३५॥
पदातिदळ पुढें जात ॥ त्यापाठीं स्वार चौताळत ॥ त्यामागें गज उन्मत्त ॥ गुढारांसहित धांवती ॥३६॥
त्यांचे पाठीं रथ जाती ॥ रथीं बैसला लंकापती ॥ छत्रें मित्रपत्रें झळकती ॥ पुढें पढती भाट ब्रिंदें ॥३७॥
रावण रणनोवरा सत्य ॥ मुक्ति नोवरी वरू जात ॥ वऱ्हाडी पुढें गेले बहुत ॥ उरले ते सर्व घेत संगें ॥३८॥
मागें बंधु बिभीषण ॥ लंकेसी ठेविल रक्षण ॥ असो रणभूमीस रावण ॥ वायुवेगें पातला ॥३९॥
तों शिळा वृक्ष घेऊन ॥ वेगें धांवले वानरगण ॥ जैसा प्रळयांती पर्जन्य ॥ तैसा पाडिला पर्वतांचा ॥४०॥
दश धनुष्यां लावूनि बाण ॥ एकदांच सोडी रावण ॥ सर्वही पर्वत फोडून ॥ सैन्य बाहेर काढिलें ॥४१॥
प्रचंड पराक्रमी लंकानाथ ॥ शरीं वानर खिळिले समस्त ॥ ऐसें देखोनि रघुनाथ ॥ पुढें जाहला ते क्षणीं ॥४२॥
रघुनाथ म्हणे दशकंधरा ॥ मलिना शतमूर्खा पामरा ॥ सीता आणूनि तस्करा ॥ कुलक्षय केला व्यर्थचि ॥४३॥
संतति संपत्ति विद्या धन ॥ टाकिलीं वेदांची खंडें करून ॥ रासभासी चर्चिलें चंदन ॥ तैसं ज्ञान असुरा तुझें ॥४४॥
आजि समरांगणीं जाण ॥ तुज खंडविखंड करीन ॥ पुढील अवतारीं मुक्ति देईन ॥ असुरा जाण तुज निश्चयें ॥४५॥
तंव प्राणहर्तें माझे शर ॥ आले सावध होईं सत्वर ॥ यावरी दशद्वयनेत्र ॥ प्रत्युत्तर देत असे ॥४६॥
तूं म्हणविसी रामचंद्र ॥ परी मी राहु असे भयंकर ॥ आजि खग्रास करीन समग्र ॥ समरीं तुझा मानविया ॥४७॥
माझे समरीं सुटतां बाण ॥ मेरु मांदार होती चूर्ण ॥ तूं सुकुमार मानवनंदन ॥ कैसे साहसी पाहेन ते ॥४८॥
सीता सुंदर अत्यंत ॥ कष्टत होती अरण्यांत ॥ म्यां आणिली ते तुज प्राप्त ॥ पुनः न होय सर्वथा ॥४९॥
पश्चिमेस उगवेल तरणी ॥ जरी मशक उचलील धरणी ॥ गजमस्तकींचें मोतीं भिवोनी ॥ सिंह देईल जंबुका ॥५०॥
अध्याय तेहतीसावा - श्लोक ५१ ते १००
पाषाणघायेंकरून ॥ जरी दुःख पावे प्रभंजन ॥ गरुड सर्पासी येईल शरण ॥ पतंग अग्नीस गिळील जरी ॥५१॥
हेंही एक वेळ घडे ॥ परी तुज जानकी दृष्टी न पडे ॥ रावण बोलतां गडाडे ॥ मेघ जैसा आकाशीं ॥५२॥
रघूत्तम म्हणे दशकंठा ॥ तुज मृत्युसमयीं फुटला फांटा ॥ माझे बाणांचा प्रताप मोठा ॥ साहें आजि समरांगणी ॥५३॥
रामें चाप टणत्कारून प्रचंड ॥ शर सोडी जैसा काळदंड ॥ दोघे वीर परम प्रचंड ॥ रण वितंड माजविलें ॥५४॥
मांडिलें एकचि घनचक्र ॥ रणतुरें वाजती अपार ॥ सीताजननी थरथर ॥ कंपित होय क्षणाक्षणां ॥५५॥
अलातचक्रें जेवी फिरती ॥ तेवीं उभयचापें झळकती ॥ चपळेऐशा तळपती ॥ मुद्रिका हातीं दोघांचे ॥५६॥
भुजंगअस्त्राचा प्रयोग ॥ रावण करी तेव्हां सवेग ॥ दशदिशा फुटोनि पन्नग ॥ कपिकटकावरी येती ॥५७॥
जैसें निबिड जलदजाल ॥ तैसा सर्पीं व्यापिलें सकळ ॥ ऐसें देखोनि तमालनीळ ॥ गरुडास्त्र बाण योजिला ॥५८॥
सोडितां सुपर्णास्त्र बाण ॥ पृथ्वी आणि आकाश फोडून ॥ असंख्य धांवती विनतानंदन ॥ सर्प संपूर्ण भक्षिले ॥५९॥
सर्प संहारून मस्तक ॥ गरुड सवेंचि जाहले गुप्त ॥ जातवेदास्त्र दैदीप्य ॥ विंशतिनेत्रें सोडिले ॥६०॥
पाखंड उच्छेदी पंडित ॥ तेवीं जलदास्त्र प्रेरी रघुनाथ ॥ रावणें वातास्त्र अद्भुत ॥ तयापरी प्रेरिलें ॥६१॥
रामें आड घालून पर्वत ॥ प्रभंजन कोंडिला समस्त ॥ वज्रास्त्र प्रेरी लंकानाथ ॥ फोडिले पर्वत तात्काळीं ॥६२॥
मग असंभाव्य शस्त्रजाळ ॥ रावणें प्रेरिलें तत्काळ ॥ एकचि बाण अयोध्यापाळ ॥ छेदोनियां टाकीतसे ॥६३॥
रावणें योजिला एक शर ॥ दिनकरमुख तेज अपार ॥ तो चापीं योजोनि सत्वर ॥ राघवावरी सोडिला ॥६४॥
रघुत्तमें केलें संधान ॥ परी तो अनिवार शर पूर्ण ॥ श्रीरामचरणांतें लागला येऊन ॥ भेदून गेला पलीकडे ॥६५॥
राघवचरण सुकुमार ॥ वामपाद फोडूनि गेला शर ॥ ऐसें देखोनि वानर वीर ॥ उठिले सर्व एकदांचि ॥६६॥
रणीं पडली होती शस्त्रें ॥ ती वानरी घेतलीं अपारें ॥ मारीत उठिले एकसरें ॥ अनिवार काळासी जे ॥६७॥
परमार्थबळेंकरूनि सबळ ॥ ज्ञानी विध्वंसिती प्रपंचदळ ॥ तैसे रामउपासक निर्मळ ॥ असुर सकळ रगडिती ॥६८॥
अभिमानाचे मुकुट थोर ॥ परमार्थबाणें केले चूर ॥ त्रयावस्थांची कवचें अपार ॥ सूर्यखङ्गे तोडिली ॥६९॥
समवृत्तीचीं शस्त्रें घेऊन ॥ द्वेषधनुष्यें छेदिलीं पूर्ण ॥ नैराश्यचक्रेंकरून ॥ लोभभाते उडविले ॥७०॥
स्वरूप साक्षात्कारबाणीं ॥ सिद्ध पातकां सांडी खंडूनी ॥ बोधफरशेंकरूनी ॥ मोहध्वज छेदिले ॥७१॥
अनुसंधानपरिघ घेऊन ॥ अविद्यारथ केला चूर्ण ॥ द्वैत रथांग छेदून ॥ अभेदपट्टिश टाकिलें ॥७२॥
निवृत्तिअसस्त्रें घालून ॥ प्रवृत्तिशस्त्रें केलीं चूर्ण ॥ विरक्तिगदा घेऊन ॥ कामकुंजर विदारिले ॥७३॥
क्रोध मद मत्सर अहंकार ॥ हे पुढें होते पायभार ॥ शम दम अस्त्रें अनिवार ॥ त्यांनीं चूर्ण केले ते ॥७४॥
संकल्प द्वेष कुटिल ॥ हे असुरांचे तुरंग सबळ ॥ हे समाधानशक्तीनें सबळ ॥ विदारून पाडिले ॥७५॥
आशा मनशा कामना पूर्ण ॥ ह्या भिंडिमाळा येती दारुण ॥ मनोजयाचें पुढें वोडण ॥ रामभक्त करिती हो ॥७६॥
आतां असो पाल्हाळ ॥ वानरीं रगडिलें असुरदळ ॥ रावण घाली बाणजाळ ॥ मायापडळ जयापरी ॥७७॥
रथारूढ लंकानाथ ॥ जैसा नगरमस्तकीं बलाहक ॥ पृथ्वीवरी अयोध्यापालक ॥ ठाण मांडून उभा असे ॥७८॥
वाचस्तीसी म्हणे इंद्र ॥ राजाधिराज श्रीरामचंद्र ॥ त्रिभुवनेश्वर गुणसमुद्र ॥ उदार धीर गुणाब्धि ॥७९॥
सीतेचें करूनि निमित्त ॥ आम्हां करावया बंधनमुक्त ॥ युद्ध करीत रघुनाथ ॥ धाडावा रथ ये समयीं ॥८०॥
मातली सारथि चतुर जाण ॥ तयासी सांगे सहस्रनयन ॥ शस्त्रास्त्रीं भरून स्यंदन ॥ अश्वरत्नें दिव्य जीं ॥८१॥
माझा रथ तेजागळा ॥ सत्वर नेईं सुवेळाचळा ॥ मातली आज्ञा वंदोनि ते वेळां ॥ निघाला परम वेगेंसी ॥८२॥
त्रुटीं न वाजतां तत्काळीं ॥ रथ आणी रामाजवळी ॥ खालीं उतरून ते काळीं ॥ वंदी मातली रामातें ॥८३॥
म्हणे राजीवाक्षा तमालनीला ॥ रहस्राक्षें रथ्ज्ञ पाठविला ॥ यावरुतें आरूढोनियां येवेळां ॥ मग युद्धासी प्रवर्तावें ॥८४॥
माझें नाम मातलीं ॥ रथ फिरवीन रणमंडळी ॥ ऐसें ऐकतां ते वेळीं ॥ जगदात्मा संतोषला ॥८५॥
म्हणे धन्य धन्य शचीनाथ ॥ समय पाहून केलें उचित ॥ जैसा क्षुधित देखोनि अत्यंत ॥ भोजन त्यासी देइंजे ॥८६॥
कं तृषितासी जीवन शीतळ ॥ कीं रोगियासी रसराज निर्मळ ॥ कीं मरतयासी तत्काळ ॥ सुधारस पाठविला ॥८७॥
दुर्बळासी दीजे धन ॥ कीं रणीं पाठिराखा ये धांवोन ॥ तैसा पुरंदरें स्यंदन ॥ समयोचित पाठविला ॥८८॥
मग प्रदक्षिणा करून ॥ रथीं चढला रघुनंदन ॥ उदयाचळीं सहस्रकिरण ॥ कीं नारायण सुपर्णीं ॥८९॥
जगद्वंद्य तो दशरथी ॥ रणमंडळीं जाहला महारथी ॥ पुढें मातली चपळ सारथी ॥ त्वरें धुरेसी बैसला ॥९०॥
रघुनाथे बैसला देखोन ॥ आनंदले वानरगण ॥ म्हणती धन्य शचीरमण ॥ पाठिराखा पूर्ण होय ॥९१॥
रामासी देवेंद्र धाडिला रथ ॥ दृष्टीं देखोनि लंकानाथ ॥ दुःखें दाटला अत्यंत ॥ दांत खात करकरां ॥९२॥
दृष्टीं देखोनि राजहंस ॥ परम संतापे वायस ॥ कीं सभाग्य देखोनि दुर्जनांस ॥ महाद्वेष उपजे पैं ॥९३॥
कीं देखोनि संतांची लीला ॥ निंदकांसी उपजे कंटाळा ॥ शिवप्रतिमा देखोन डोळां ॥ म्लेंच्छ जैसे संतापती ॥९४॥
कीं हरिकीर्तन ऐकोन ॥ विटे भूतप्रेतांचें मन ॥ तैसा क्षोभला रावण ॥ रथ देखोनि ते काळीं ॥९५॥
इंद्रजित पडिला रणीं ॥ त्याहून दुःख वाटलें मनीं ॥ मंदोदरी विटंबिली वानरगणीं ॥ दुःख त्याहून हें वाटे ॥९६॥
असो परम क्रोध रावण ॥ सोडी बाणांपाठीं बाण ॥ अचुक रामाचें संधान ॥ करी चूर्ण सवेंचि ॥९७॥
सिंहासारिखे दोघेजण ॥ घे घे शब्द करिती दारुण ॥ एकमेकांवरी टाकिती बाण ॥ मंडप वरी घातला ॥९८॥
भयभीत त्रिभुवन ॥ आकाश न दिसे बाणेंकरून ॥ विमानें सोडोनि सुरगण ॥ पळों लागले तेधवां ॥९९॥
बाण दाटले अद्भुत ॥ न चालती शशिमित्ररथ ॥ वायूस फिरावया तेथ ॥ रीघ सर्वथा नसेचि ॥१००॥
अध्याय तेहतीसावा - श्लोक १०१ ते १५०
रुधिरधारा मेघ वर्षती ॥ नक्षत्रें खळखळां रिचवती ॥ विद्युलता बहुत पडती ॥ कांपे जगती चळचळां ॥१॥
सप्त पाताळें आंदोळती ॥ शेष कूर्म दचकले चित्तीं ॥ राक्षस वानर कांपती ॥ युद्ध पाहतां दोघांचें ॥२॥
एक काळ एक महाकाळ ॥ एक दावाग्नि एक वडवानळ ॥ क्रोधेंकरून भूमंडळ ॥ दोघेही गिळूं भाविती ॥३॥
पदक्रमवर्णक्रमेंकरून ॥ पंडित करिती वेदाध्ययन ॥ तैसे रघुनाथाचे बाण ॥ परमवेगें सूटती ॥४॥
दोनी रथ धडाडले ॥ समरीं एके ठायीं मिळाले ॥ अश्व अश्वांसहित संघटले ॥ उभे राहिले दोहीं चरणीं ॥५॥
सारथि सारथीयाला म्हणत ॥ रणधुमाळीं मांडली अद्भुत ॥ दोहीं दळीं एकचि आकांत ॥ कोल्हाळ करिती वीर तेव्हां ॥६॥
सारथी परम चतुर ॥ माघारे सारिले रहंवर ॥ जैसे पंडित वाद करोनि अपार ॥ क्षण एक स्थिरावती ॥७॥
तैसे रथ माघारे करून ॥ सवेंच बाण सोडिती सघन ॥ पर्जन्य जैसा ओसरोन ॥ सवेंच मागुती वृष्टि करी ॥८॥
कीं सागरा भरतें ओहटत ॥ सवेंच मागुती विशेष लोटत ॥ तैसे बाणांचे पर्वत ॥ एकावरी एक टाकिती ॥९॥
सप्त दिन अहोरात्र ॥ होत युद्धाचें घनचक्र ॥ परी रामरावणीं क्षणमात्र ॥ विसांवा घेतलाच नाहीं ॥११०॥
रामें काढिले चार बाण ॥ सोडिले चापासी लावून ॥ रथींचे चारी वारू छेदून ॥ अकस्मात टाकिले ॥११॥
तंव रावणें न लागता क्षण ॥ नूतन तुरंग जुंपिले पूर्ण ॥ मग नरवीर श्रेष्ठ रघुनंदन ॥ काय करिता जाहला ॥१२॥
काढिला अर्धचंद्र बाण ॥ जैसा नवग्रहांत चंडकिरण ॥ तो शरासनावरी योजून ॥ मनोवेगें सोडिला ॥१३॥
सवेंचि रावणा न लागतां क्षण ॥ अर्धचंद्रबाण टाकावा तोडून ॥ म्हणून तीक्ष्ण शक्ति योजिली पूर्ण ॥ तो बाण हृदयीं आदळला ॥१४॥
त्या बाणें जाऊन एकसरें ॥ पाडिलीं रावणाचीं दाही शिरें ॥ परी सवेंच निघालीं परिकरें ॥ पूर्विल्या ऐसीं तेधवां ॥१५॥
सवेंचि रविचक्रवदन शर ॥ रामें सोडिला अनिवार ॥ शिरें छेदिलीं समग्र ॥ मागुती तेसींच उद्भवली ॥१६॥
देव आणि वानर ॥ अवघें जाहले चिंतातुर ॥ आतां कैसा मरेल दशकंधर ॥ वारंवार शिरें निघती ॥१७॥
राजाधिराज रघुनाथ ॥ क्षणैक जाहला चिंताक्रांत ॥ तंव तो मातली सारथि बोलत ॥ राघवाप्रति ते काळीं ॥१८॥
म्हणे अनंतब्रह्मांडनायका ॥ सकळचित्तपरीक्षका ॥ आधीं फोडूनि अमृतकूपिका ॥ मग मस्तकां पाडीं धरणीवरी ॥१९॥
ऐसे मातली बोलत ॥ तयासी गौरवी जनकजामात ॥ मग बाण काढिला त्वरित ॥ अगस्तिदत्त मुख्य जो ॥१२०॥
जैसा देवांमाजीं सहस्रनयन ॥ कीं अंडजांमाजीं विष्णुवहन ॥ काद्रवेयांत सहस्रवदन ॥ तैसा बाण समर्थ तो ॥२१॥
कीं वानरांमाजीं हनुमंत ॥ कीं शस्त्रांमाजीं वेदांत ॥ कीं नक्षत्रांसी आदित्य ॥ तैसा बाण समर्थ तो ॥२२॥
शस्त्रांमाजी सुदर्शन ॥ तीर्थांमाजीं प्रयाग पूर्ण ॥ नक्षत्रांसी झांकी आदित्य ॥ तैसा बाण समर्थ तो ॥२३॥
शेष कूर्म वराह धरणी ॥ सप्तसमुद्र शशी तरणी ॥ इतुक्यांचीं सत्वें काढूनी ॥ त्या बाणाठायीं ठेविलीं ॥२४॥
अग्नि वायु शचीरमण ॥ चंडांशु कुबेर यम वरुण ॥ त्रिदश ऋषींचीं सामर्थ्ये पूर्ण ॥ त्या बाणाग्नीं वसती हो ॥२५॥
तो तुणीरांतून काढितांचि बाण ॥ झांकले समस्तांचे नयन ॥ सहस्रसूर्याचा प्रकाश पूर्ण ॥ भूमंडळीं दाटला ॥२६॥
त्या बाणामुखीं ब्रह्मास्त्र ॥ स्थापिता जाहला राजीवनेत्र ॥ चापासि लाविला शर ॥ विषकंठवंद्ये ते समयीं ॥२७॥
सीताधवें ते वेळां ॥ वरी आकर्ण बाण ओढिला ॥ ते वेळां वाटलें लोकां सकळां ॥ काय मांडला कल्पांत ॥२८॥
ऐसा बाण तो सबळ ॥ अत्यंत तेजाचा कल्लोळ ॥ शशी सूर्य लोपले सकळ ॥ सुरवर विमानें पळविती ॥२९॥
जळीं रिता घट डळमळी ॥ तैसा पृथ्वी तेव्हां हेलावली ॥ प्रचंड वीर ते वेळीं ॥ मूर्च्छित पडों लागले ॥१३०॥
जगद्वंद्याचें कर्णी वचन ॥ संागतसे तेव्हां बाण ॥ कुपीसमवेत प्राण ॥ नेतों स्वामी दशकंठाचा ॥३१॥
असो रावणाचें वक्षःस्थळ ॥ लक्षोनियां तमालनीळ ॥ बाण सोडी तत्काळ ॥ ब्रह्मांडगोळ उचंबळला ॥३२॥
मिळोनियां असंख्य चपळा ॥ एकदांचि कडकडोनि पडिल्या ॥ तैसाच बाण ते वेळां ॥ हृदयीं संचरला रावणाचे ॥३३॥
कुपीसहित वक्षःस्थळ ॥ बाण फोडोनि गेला तत्काळ ॥ हृदयी छिद्र पडिलें विशाळ ॥ गवाक्षद्वारासारिखें ॥३४॥
सवेंच परतला तो बाण ॥ रावणाचीं तीन शिरें छेदून ॥ रघुपतीचें भातां येऊन ॥ आपले आपण रिघाला ॥३५॥
उरली शिरें छेदावयातें ॥ आणिक शर काढिला रघुनाथें ॥ प्रार्थिले तेव्हां उर्मिलाकांतें ॥ युद्ध आतां पुरे जी ॥३६॥
रावणें सोडिला प्राण ॥ त्यासी न शिवती तुझें बाण ॥ आतां जवळी जाऊन अवघेजण ॥ प्रेत पाहूं तयाचें ॥३७॥
धनुष्य तृणीरासहित ॥ सौमित्राजवळी राम देत ॥ आमुचे अवताराचें कृत्य समस्त ॥ आजपासूनि संपलें ॥३८॥
जाहला एकचि जयजयकार ॥ जयवाद्यें वाजविती सुरेश्वर ॥ दुंदुभीच्या नादें समग्र ॥ ब्रह्मांड तेव्हां दणाणिलें ॥३९॥
रघुपतीवरी ते वेळां ॥ अद्भुत पुष्पवर्षाव जाहला ॥ गणगंधर्व किन्नरमेळा ॥ सुवेळाचळीं धांवत ॥१४०॥
संतोषले सकळा ऋषीश्वर ॥ आनंदें नाचती वानर ॥ त्रिभुवन आनंदले थोर ॥ रामें रावण वधियेला ॥४१॥
रघुनाथाचे वीर सकळ ॥ रावणाभोवते मिळाले तत्काळ ॥ जैसा वृक्ष उन्मळे समूळ ॥ तैसा विशाळ पडियेला ॥४२॥
मुखावरी गृध्र बैसोन ॥ रावणाचे फोडिती नयन ॥ रक्त जातसे वाहून ॥ सैरावैरां चहूंकडे ॥४३॥
मुखीं शिरी पडली धुळी ॥ मुकुट लोळती भूमंडळी ॥ असो समस्त पाहती ते वेळीं ॥ बिभीषण दुःखें उचंबळला ॥४४॥
शरीर टाकिलें धरणीवरी ॥ हृदय पिटी दोहीं करी ॥ म्हणे दिशा शून्य याउपरी ॥ माझ्या पडल्या निर्धारें ॥४५॥
अगाद्य जयाचे प्रतापबळ ॥ क्रोधे जैसा वडवानळ ॥ चातुर्याचा सागर केवळ ॥ खंडें केली वेदांचीं ॥४६॥
परम जयाचे तप दारुण ॥ संतति संपत्तियुक्त पूर्ण ॥ जेणें देवांचे गर्व हरून ॥ बंदी सर्व घातले ॥४७॥
जयाकारणें आदिपुरुषें ॥ अवतार धरिला राघवेशें ॥ अद्भुत कर्तव्य केलें लंकेशें निर्गुण आणिलें सगुणत्वा ॥४८॥
जो परम पुरुष निर्विकार ॥ तो प्रत्यक्ष दाविला साकार ॥ जानकी आणून उपकार ॥ केला अम्हांवरी रावणें ॥४९॥
जो वेदवंद्य राजीवनेत्र ॥ तो आमुचा जाहला प्राणमित्र ॥ हा रावणें केला उपकार ॥ सुग्रीवासहित आम्हांवरी ॥१५०॥
अध्याय तेहतीसावा - श्लोक १५१ ते २००
तो श्रीराम परब्रह्म चित्स्वरूप ॥ त्याचिया अवताराचें केले रूप ॥ आपुला वाढविला प्रताप ॥ चंद्रार्कवरी रावणें ॥५१॥
श्रीराम म्हणे बिभीषणाप्रती ॥ तूं केवळ विवेकमूर्ती ॥ नाशिवंताचा शोक चित्तीं ॥ कायनिमित्त धरियेला ॥५२॥
हा जगडंबर पसारा केवळ ॥ मायिक जैसें मृगजळ ॥ कीं वंध्यावल्लीचें फळ ॥ मुळापासूनि लटिकेचि ॥५३॥
पिंड ब्रह्मांड नाशिवंत ॥ आकार तेथें विकार सत्य ॥ तरी मुळींच जें अशाश्वत ॥ त्याचा शोक कासया ॥५४॥
ऐसें बोलत रघुनंदन ॥ उगाच राहे बिभीषण ॥ तों सकळ स्त्रियांसहित धांवोन ॥ मंदोदरीही तेथें आली ॥५५॥
कवळूनियां पतीचे प्रेत ॥ मंदोदरी शोक करित ॥ ऐशीं सहस्र स्त्रिया आल्या पिटीत ॥ वक्षःस्थळ धबधबां ॥५६॥
मंदोदरी म्हणे प्राणनाथा ॥ तुजविण आम्ही सर्व अनाथा ॥ जयलक्ष्मी देऊन रघुनाथा ॥ राम जामात पैं केला ॥५७॥
लंकागजमस्तकीं अद्भुत ॥ केसरी चढला हा रघुनाथ ॥ काढोनियां दिव्य मुक्त ॥ रणमंडळीं टाकिलें ॥५८॥
सौभाग्यतारूं लंकानाथ ॥ आजि बुडालें अकस्मात ॥ कीं वेदांचें सांठवण समस्त ॥ फुटलें आजि रणांगणी ॥५९॥
सीतेच्या मिषेंकरून ॥ जवळी आणिला रघुनंदन ॥ बाहेर विरोध अंतरीं भजन ॥ दशकंधरें पै केलें ॥१६०॥
फणसासी कांटे दिसती वरी ॥ परी अत्यंत गोड अंतरीं ॥ तैसीच रावणें केली परी ॥ विरोध बाहेर दावूनियां ॥६१॥
ऐसी मंदोदरी शोक करित ॥ भोंवते विलोकिती समस्त ॥ मग बिभीषणासी रघुनाथ ॥ काय बोलता जाहला ॥६२॥
ज्येष्ठबंधूची राणी ॥ मंदोदरी हे ज्ञानखाणी ॥ पतिव्रतांमाजी शिरोमणी ॥ इचें स्मरणीं दोष नुरे ॥६३॥
इचें प्रातःकाळीं करितां स्मरण ॥ उद्धरतील पापीजन ॥ बिभीषण तूं करी धरून ॥ निजमंदिराप्रति धाडीं ॥६४॥
ऐसें बोलता रघुनंदन ॥ मयजेपासीं आला बिभीषण ॥ तियेतें स्वकरी धरून ॥ म्हणे माये चाल सदनाप्रति ॥६५॥
मयजेस म्हणे चापपाणी ॥ माये तूं ज्ञानविचारखाणी ॥। मुळीं दृष्टी घालोनी ॥ अद्वरज्ञानें पाहें पां ॥६६॥
अहंकार तितुका नाशिवंत ॥ आत्मस्वरूप पूर्ण शाश्वत ॥ ऐसें जाणोन किमर्थ ॥ शोक व्यर्थ करावा ॥६७॥
ऐसें बोलतां सच्चिदानंद ॥ मयकन्या उगीच स्तब्ध ॥ नमोनि रामचरणारविंद ॥ निजधामा चालिली ॥६८॥
मयकन्येसह सर्व अंगना ॥ बिभीषणें पाठविल्या सदना ॥ मग पुसोनि रघुनंदना ॥ राजदेह उचलिला ॥६९॥
सर्वांत सरिता पावन ॥ सिंधुसंगमी प्रेत नेऊन ॥ प्रळयवन्हि चेतवून ॥ आंत घातलें कलेवरा ॥१७०॥
तेथेंच उत्तरक्रिया समस्त ॥ स्वयें ब्रह्मदेव सांगत ॥ तैसी बिभीषण करित ॥ शास्त्ररीतींप्रमाणें ॥७१॥
असो त्यावरी बिभीषण ॥ सुवेळेसी आला परतोन ॥ तों लंकेचे प्रजाजन ॥ बिभीषणासी भेटों आले ॥७२॥
विद्युज्जिव्ह प्रधान ॥ उरलें सकळ राक्षससैन्य ॥ श्रीरामापुढें येऊन ॥ लोटांगण घालिती ॥७३॥
काष्ठ भस्म होतां समग्र ॥ विझोनि जाय वैश्वानर ॥ तैसें समस्त विरालें वैर ॥ रावण रणीं पडतांचि ॥७४॥
सूर्योदयी निरसे तम ॥ ज्ञानोदयीं निरसे अज्ञान ॥ तैसा पडतांचि रावण ॥ अणुमात्र वैर नसे ॥७५॥
सुवेळेसी आले रजनीचर ॥ म्हणती आम्ही बिभीषणाचे आज्ञाधार ॥ लंकेत जाऊन वानर ॥ पाहती नगर चहूंकडे ॥७६॥
असो यावरी बिभीषण ॥ श्रीरामापुढें कर जोडून ॥ मृदु मंजुळ वचन ॥ प्रेमयुक्त बोलतसे ॥७७॥
म्हणे राजीवदलनयना ॥ पुराणपुरुषा सीतारमणा ॥ ब्रह्मांडनायका गुणसंपन्ना ॥ लंकेसी आतां चलावें ॥७८॥
विरिंचहिस्तनिर्मित नगर ॥ आपण दृष्टीं पहावे समग्र । मग घेऊनि सीता सुंदर ॥ अयोध्येसी जाइंजे ॥७९॥
ऐसें बिभीषण बोले वचन ॥ तो जगद्रुरु सुहास्यवदन ॥ म्हणे तुज लंका दिधली दान ॥ तेथें आगमन आमुचें नव्हे ॥१८०॥
जैसें केलिया कन्यादान ॥ तियेचे गृही न घेती अन्न ॥ विप्रासी दिधले दिव्य सदन ॥ तेथें आपण न जावें ॥८१॥
सत्पात्रीं दिधलें गोदान ॥ मग तिचें दुग्ध घ्यावें काढून ॥ तैसे लंकेत माझे आगमन सर्वथाही न घडेचि ॥८२॥
त्यावरी भरतभेटीविण ॥ मी न करींच मंगलस्नान ॥ नानाभोग तांबूल भोजन ॥ व्रत संपूर्ण धरिलें असे ॥८३॥
मग सौमित्र आणि मित्रपुत्र ॥ तयांस म्हणे शतपत्रनेत्र ॥ तुम्ही वानर घेऊन सर्वत्र ॥ लंकेप्रति जाइंजे ॥८४॥
सुमुहूर्त पाहूनि सत्वर ॥ धरावें बिभीषणावरी छत्र ॥ बंदीचे राजे देव समग्र ॥ मान देऊनि मुक्त करावे ॥८५॥
बहुतांचिया वस्तू हरूनी ॥ रावणें ठेविल्या लंकाभुवनीं ॥ ज्यांच्या वस्तू त्यांलागूनि ॥ देऊनि सर्वां सुखी करा ॥८६॥
ऐशी आज्ञा होतां सत्वर ॥ चालिले सुग्रीव सौमित्र ॥ बिभीषण नमस्कार ॥ घाली साष्टांग रामातें ॥८७॥
श्रीराम बोले आशीर्वचन ॥ जैसा बळी ध्रुव उपमन्य ॥ त्यांचे पंक्तींत तूं बिभीषण ॥ चिरंजीव राहें सुखीं ॥८८॥
आज्ञा घेऊन ते अवसरी ॥ प्रवेशले लंकेभीतरी ॥ मुहूर्त पाहून झडकरी ॥ सर्व सामग्री सिद्ध केली ॥८९॥
वेदघोषेंमंत्रेंकरून ॥ सिंहासनी बैसविला बिभीषण ॥ दिव्य छत्रें वरी धरून ॥ सोहळा बहुत केला हो ॥१९०॥
बहुत -वस्त्रें भूषणे देऊन ॥ गौरविले सुग्रीव लक्ष्मण ॥ यावरी सकळ वानरसैन्य ॥ वस्त्राभरणीं गौरविले ॥९१॥
मग लंकेची समस्त रचना ॥ दाविली सुग्रीवलक्ष्मणां ॥ पाहतां धणी न पुरे नयनां ॥ आनंद मना जाहला ॥९२॥
असो आज्ञा मागोनि बिभीषणासी ॥ परतोन आले सुवेळेसी ॥ जाहलें वर्तमान रामासीं ॥ संागते जाहले तेधवां ॥९३॥
तों इंद्र आणि ब्रह्मा रुद्र ॥ तेतीस कोटी देव समग्र ॥ दृष्टीं पाहावया रघुवीर ॥ सुवेळाचळीं उतरले ॥९४॥
अष्ट वसु एकादश रुद्र ॥ मरुद्रणादि द्वादश ॥ गण गंधर्व यक्ष किन्नर ॥ सिद्ध -चारण उतरले ॥१५॥
अष्ट नायिका अष्ट दिक्पाळ ॥ आठ्यायशीं सहस्र ऋषिमंडळ ॥ छप्पन्न देशीचें भूपाळ ॥ रामदर्शना धांवन्निले ॥९६॥
सप्तद्वीप नवखंडीचें जन ॥ पाताळवासी काद्रवेयगण ॥ उपदेव कर्मदेव संपूर्ण ॥ सुवेळेसी पातले ॥९७॥
असंख्य वाद्यांचा गजर ॥ दिशा दणाणिती समग्र ॥ असो सुवेळेसी सुरेश्वर ॥ चहूंकडून मिळाले ॥९८॥
देवभारीं मुख्य तिघेजण ॥ ब्रह्मा इंद्र आणि ईशान ॥ परी कोणी कैसा रघुनंदन ॥ देखिला तें सांगतों ॥९९॥
दृष्टीं देखतां रघुवीर ॥ मनांत भावी अपर्णावर ॥ माझे हृदयीं तो सीतावर ॥ नामें शीतळ जाहलों मी ॥२००॥
अध्याय तेहतीसावा - श्लोक २०१ ते २२३
त्यावरी सत्यलोकनायक ॥ तेणें देखोन रावणांतक ॥ त्यास भासला हा माझा जनक ॥ क्षीराब्धिवासी जगदात्मा ॥१॥
इंद्रासी वाटलें ते अवसरीं ॥ पाठिराखा आमचा कैवारी ॥ ऋषि भाविती अंतरीं ॥ आराध्य दैवत आमुचें ॥२॥
कोटी कंदर्पांचा जनिता ॥ ऐसें सुरगण भाविती तत्वतां ॥ पूर्ण ब्रह्म हें तद्भक्तां ॥ हृदयीं भासलेसें ते काळीं ॥३॥
असो सदाशिव देखोनी ॥ सीतानाथ आनंदला मनीं ॥ आसन सोडूनि चापपाणी ॥ सामोरा पुढें धांवत ॥४॥
त्रिपुरारीच्या चरणांवरी ॥ नमर जों करी रावणारि ॥ तों शिवें धरूनि वरच्यावरी ॥ दृढ हृदयीं आलिंगिला ॥५॥
श्रीराम जीमूतनीलवर्ण ॥ कर्पूरगौर त्रिलोचन ॥ इंदुमंडळीं दिसे मृगचिन्ह ॥ तेसे शोभले ते काळीं ॥६॥
क्षीराब्धीमाजी नीलवर्ण ॥ शोभे जेवीं आदिनारायण ॥ कीं जान्हवीजळी यमुनाजीवन ॥ कृष्णवर्ण मिसळलें ॥७॥
कीं भक्तांचे संपुष्टांत ॥ शालिग्राममूर्ति शोभत ॥ तैसे शिव आणि सितानाथ ॥ क्षोभले तेव्हां आलिंगनीं ॥८॥
सेवावया सीतोत्पलमकरंद ॥ प्रीतीनें संघटे जैसा मिलिंद ॥ तैसा शिव आनंदकंद ॥ सीताजीवनें आलिंगिला ॥९॥
ते एक असती दोघेजण ॥ शिव विष्णू नामेंचि भिन्न ॥ अभेद अनाम निर्गुण ॥ तेथींचे कोंभ असती हे ॥२१०॥
असो यावरी कमलासन ॥ देता जाहला आलिंगन ॥ माझा पिता हा नारायण ॥ म्हणूनि हृदयीं धरियेला ॥११॥
याउपरी दशशतनेत्र ॥ घाली साष्टांग नमस्कार ॥ तप्तकांचनवर्ण सुंदर ॥ रघुवीर उठवी तयातें ॥१२॥
सहस्रनेत्रासी चापपाणी ॥ हृदयीं धरी प्रीतीकरूनि ॥ मग सुरांस कैवल्यदानी ॥ भेटता जाहला आनंदें ॥१३॥
असो सकळ देवांसमवेत ॥ सभेसी बैसले रघुनाथ ॥ एकचि वाद्यांचा गजर होत ॥ अष्टनायिका नाचती ॥१५॥
वीणा घेऊन सत्वर ॥ गाती नारद आणि तुंबर ॥ सामगायन परिकर ॥ ऐके रघुवीर सादरें ॥१६॥
रामविजय ग्रंथ पावन ॥ युद्धकांड संपले येथून ॥ उत्तरकांड गहन ॥ आतां येथोनि अवधारा ॥१७॥
मुकुटावरी मणि शोभत ॥ तेवीं उत्तरकांड गोड बहुत ॥ कीं देवालयावरी झळकत ॥ कळस जैसा सतेज ॥१८॥
भोजनांतीं दध्योदन ॥ कीं श्रवणांतीं मनन ॥ तपाचे अंतीं फळ पूर्ण ॥ उत्तरकांड रसिक तैसें ॥१९॥
आरंभी कथा सुरस तेथ ॥ भेटतील जानकी रघुनाथ ॥ मूळ जाईल हनुमंत ॥ राघवआज्ञा घेऊनियां ॥२२०॥
ती कथा गोड बहुत ॥ श्रवण करोत श्रीरामभक्त ॥ जे ब्रह्मानंदें डुल्लत ॥ प्रेमळ चित्त जयांचे ॥२१॥
श्रीमद्भीमातटविलासिया ॥ ब्रह्मानंदा गुरुवर्या ॥ श्रीधर अनन्य शरण पायां ॥ कायावाचामनेंसी ॥२२॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ त्रयस्त्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥२२३॥
अध्याय ॥३३॥
॥ इति युद्धकांड समाप्त ॥
