अध्याय पाचवा - श्लोक १ ते ५०
श्री गणेशाय नमः ॥
श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
श्रीरामकथा तेजः पुंज ॥ हेंचि विशाळ दिव्य जहाज ॥ जयासी नवखण सहज ॥ नवविधा भक्तीचे ॥१॥
एकएका खणाआंत ॥ बैसले अनुतापी महाभक्त ॥ प्रेमाचें शीड वरी फडकत ॥ पालवीत मुमुक्षूंतें ॥२॥
येथें कर्णधार निश्र्चित ॥ स्वयें जाणिजे श्रीरघुनाथ ॥ तोचि पैलपारासी नेत ॥ निजदासां बैसवूनि ॥३॥
त्या श्रीरामाचें नाम गोड ॥ कथा ज्याची गगनाहूनि वाड ॥ जे लीला ऐकतां पुरे कोड ॥ नलगे चाड आणिकांची ॥४॥
जों जों श्रोते कथेसी सादर ॥ तां तों रस चढे अपार ॥ जैसा पुष्करी देखतां रोहिणीवर ॥ चंद्रकांता पाझर सुटे ॥५॥
बृहस्पतीसारिखा वक्ता मतिमंद मिळालिया श्रोता ॥ तैं व्यर्थ गेली ते कथा ॥ जों नाहीं सादरता श्रोतयांसी ॥६॥
जैसें काननामाजी रुदन ॥ कोणी न पुसे तयालागून ॥ तैसें मतिमंदाप्रति श्रवण ॥ करवणें त्याचप्रकारें ॥७॥
जैसीं अन्नें केलीं स्वादिष्ट ॥ परि जेवणार बैसले रोगिष्ठ ॥ तरी ते सुगरणीचे कष्ट ॥ शून्यस्थानीं पडिले कीं ॥८॥
षड्रसअन्नें केलीं परिकर ॥ परि तो जेवूं जाणे काय खर ॥ पंकगर्तेंत सुंदर ॥ हिरा नेऊन टाकिला ॥९॥
कवित्वसागरींचीं रत्नें दृष्टांत ॥ त्यांचे परिक्षक ज्ञाते पंडित ॥ मतिमंद कुटिल निश्र्चित ॥ त्यांस परीक्षा नकळे हे ॥१०॥
सुधारस उकिरडां ओतिला ॥ गर्भांधासी दर्पण दाविला ॥ कीं दिव्य मंचक घातला ॥ चिताभूमीस नेऊनीयां ॥११॥
कीं कागासी समर्पिलीं अमृतफळें ॥ उष्ट्रापुढें सोलींव केळें ॥ कीं जे मृत्युप्राय निजेले ॥ त्सांसी पूजिले व्यर्थ जेंवि ॥१२॥
कीं अनर्ध्य रत्नमाळा ॥ घातली दिवाभीताचे गळां ॥ कीं कस्तूरीटिळक रेखिला ॥ सूकराचे लल्लाटीं ॥ तैसी मतिमंदापुढें कथा ॥
वाग्विलासिनी संतापें बोलतां ॥ जैसी पद्मिणी राजदुहिता ॥ षंढाप्रति दीधली ॥१४॥
भग्नपात्रामाजी नीर ॥ कदाकाळीं न राहे स्थिर ॥ तरी तुम्ही भक्त वरिष्ठ चतुर ॥ कथा सादर परिसा हो ॥१५॥
आधींच मुक्ताफळ वरी सुवास ॥ आधींच हिरा त्यावरी परिस ॥ तैसा आधीं चतुर वरी प्रेमरस ॥ श्रीरामासी आवडे तो ॥१६॥
असो चतुर्थाध्यायाचे अंतीं ॥ कथा सुरस परिसिली संतीं ॥ सांगितली श्रीरामाची जन्मस्थिति ॥ बंधूसहित सर्वही ॥१७॥
जो सरसिजोद्भवाचा पिता ॥ त्यासी दशरथ बाप कौसल्या माता ॥ भक्त तरावया तत्वतां ॥ अयोध्येमाजी प्रकटला ॥१८॥
अहो दशरथाचें भाग्य थोर ॥ रत्नजडित पालख सुंदर ॥ चारी लांबविले परिकर ॥ चौघे कुमर निजती तेथें ॥१९॥
तेरावे दिवशीं पाळणां ॥ पहुडविला रामराणा ॥ जो अगम्य वेदपुराणां ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२०॥
जो सनकादिकांचें ध्यान ॥ मृडानीपतीचें चिंतन ॥ जो चतुरास्याचें देवतार्चन ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२१॥
जो आदिमायेचा निजवर ॥ जो पुराणपुरुष परात्पर ॥ जो मायाचक्रचाळक चतुर ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२२॥
जो अगम्य दशशतवदना ॥ प्रेमपाळणीं तो रामराणा ॥ जवळीं ज्या उभ्या ललना ॥ सुवासिनी कोण त्या ऐका ॥२३॥
निर्वाणदीक्षा स्वरूपस्थिती ॥ मुमुक्ष निष्कामना प्रतीति ॥ सुलीनता समाधि सद्भति ॥ लीला गाती स्वानंदें ॥२४॥
परा पश्यंती मध्यमा वैखरी ॥ गजरें गाती चौघी नारी ॥ चाऱ्ही मुक्ति निर्धारी ॥ चहूं कोणीं तटस्थ ॥२५॥
घरांत मुख्य ह्या सुंदरी ॥ इतर बैसल्या बाहेरी ॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ति नारी ॥ त्यांसी रावणारी दिसेना ॥२६॥
असंभावना विपरीतभावना ॥ विक्षेपता गतायाता जाणा ॥ तुर्या दावी शहाणपणा ॥ बहुत जाणती असें मी ॥२७॥
बारा सोळा चौदा नारी ॥ गलबला करिती बाहेरी ॥ चौसष्टी दाविती कळाकुसरी ॥ परी अंतरीं प्रवेश नव्हेचि ॥२८॥
असो सकळ नितंबिनी ॥ ओंटी कौसल्येची भरूनि ॥ वस्त्रें अलंकार समर्पूनि ॥ सदनीं गेल्या आपुलाल्या ॥२९॥
अयोध्येसी जन्मतां रघुपति ॥ विघ्नें राक्षसां जाणवती ॥ प्रळयविजा कडकडून पडती ॥ लंकेवरी अकस्मात ॥३०॥
कांपों लागलें लंकानगर ॥ भूकंप होत वारंवार ॥ उगेंच मोडलें राजछत्र ॥ सभा प्रेतवत दिसतसे ॥३१॥
महाद्वारीं भूमि उलत ॥ रावण जों भद्रीं चढत ॥ तों दाही मस्तकींचे पडत ॥ मुकुट खालीं उगेचि ॥३२॥
शक्रारि पाहे आरसा निर्मळ ॥ तों आंत न दिसे शिरकमळ ॥ राजमंदिरावरी अमंगळ ॥ दिवाभीतें बोभावती ॥३३॥
स्वप्न देखे मंदोदरी ॥ कीं मर्कटें तोडिली गळसरी ॥ विगतधवा ज्या कां नारी ॥ ओंटी भरिती धुळीनें ॥३४॥
ललाटशून्य सुलोचना ॥ देखती जाहली मयकन्या ॥ चिंता पडली रावणा ॥ म्हणे ईश्र्वर क्षोभला कीं ॥३५॥
ईश्र्वर जाहलिया पाठमोरा ॥ नसतीं विघ्नें येती घरा ॥ महारत्नें होती गारा ॥ कोणी न पुसती तयांतें ॥३६॥
आपुलें द्रव्य लोकांवरी ॥ तें बुडोन न जाय लाभे करीं ॥ ज्यांचें देणें ते द्वारीं ॥ बैसती आण घालोनी ॥३७॥
वैरियां करी सांपडे वर्म ॥ अपयश येऊन बुडे धर्म ॥ विशेष वाढे क्रोध काम ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥३८॥
आपुले जे कां शत्रु पूर्ण ॥ ज्यांसी आपण पीडिलें दारुण ॥ अडल्या धरणें त्यांचे चरण ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥३९॥
लाभाकारणें निघे उदीमास ॥ तों हानिच होय दिवसेंदिवस ॥ पूज्यस्थानीं अपमान विशेष ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४०॥
सुहृद आप्त द्वेष करिती ॥ नसते व्यवहार येऊन पडती ॥ सदा तळमळ वाटे चित्तीं ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४१॥
आपलें राज्य संपत्ति धन ॥ शत्रु भोगूं पाहे आपण ॥ देहीं पीडील व्याधिविण ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४२॥
विद्या बहुत जवळी असे ॥ परी तयासी कोणी न पुसे ॥ बोलों जातां मति भ्रंशे ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४३॥
ठेविला ठेवा न सांपडे ॥ नसतीच व्याधि आंगीं जडे ॥ सदा भय वाटे चहूंकडे ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४४॥
वृद्धपणीं येई दरिद्र ॥ स्त्री मृत्यु पावे गेले नेत्र ॥ उपेक्षूनि हेळसिती पुत्र ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४५॥
असो लंकेमाजी रावण ॥ सांगे प्रधानासी बोलावून ॥ अहोरात्र सावधान ॥ लंकानगर रक्षावें ॥४६॥
अयोध्येसी राम जन्मतां तात्काळ ॥ वृक्ष विराजती सदा फळ ॥ गाई दुभती त्रिकाळ ॥ क्षीर तुंबळ न सांवरे ॥४७॥
आधिव्याधिरहित लोक ॥ नाहीं चिंता दरिद्र दुःख ॥ शुष्क धरणी अपार पीक ॥ पिकों लागली तेधवां ॥४८॥
अवतरतांच जगज्जीवन ॥ जन जरारहित जाहले तरुण ॥ अविद्यापाप मुळींहून ॥ देशधडी जाहलें ॥४९॥
दरिद्री जाहले भाग्यवंत ॥ मूर्ख ते बोलके पंडित ॥ कुरूप ते स्वरूपवंत ॥ दैदीप्यमान तेजस्वी ॥५०॥
अध्याय पाचवा - श्लोक ५१ ते १००
अवतरतांच श्रीराम ॥ निःशेष गेले क्रोध काम ॥ अयोध्यावासियां सुकाळ परम ॥ स्वानंदाचा जाहला ॥५१॥
गृहीं प्रकाशतां प्रभाकर ॥ मग कैंचा उरे अंधकार ॥ गृहस्वामी येतां तस्कर ॥ पळोनि जाती चहूंकडे ॥५२॥
कीं बोलतां ज्ञानी वेदांत ॥ सुकळ मतें होती कुंठित ॥ कीं सद्विवेक होतां पळती ॥ तैसा अवतरतां रघुपति ॥ दोष दुष्काळ निमाले ॥५४॥
असो दशरथ सुत ॥ एकामागें एक रांगत ॥ कौसल्या आणि दशरथ ॥ संतोषती पाहतां ॥५५॥
पाचुबंद अंगणांत ॥ हळूहळू चौघे चालत ॥ एकासी एक पाहून हांसत ॥ बाळभावेंकरोनियां ॥५६॥
कौसल्या उभी राहोनियां ॥ चौघांसी बोलावी जेवावया ॥ तंव ते दूर जाती पळोनियां ॥ धांवोनि माय धरी मागें ॥५७॥
चौघांची मुखें धुवोनी ॥ भोजनासी बैसवी दटावुनी ॥ संतोष वाटे दशरथाचे मनीं ॥ चारी मूर्ति पाहतां ॥५८॥
म्हणे कोण पुण्याचे पर्वत ॥ मी पूर्वी आचरलों बहुत ॥ तरीच हे चौघे आदित्य ॥ अवतरले माझें पोटीं ॥५९॥
चिमण्या मूर्ति चिमणे ठाण ॥ चिमणीं धनुष्यें चिमणे बाण ॥ चिमणीं नूपुरें रुणझुण ॥ पायीं गर्जती चौघांचे ॥६०॥
जाहले अष्टवर्षांचे सुंदर ॥ चौघांस समान वस्त्रअलंकार ॥ चिमणीं धनुष्य परिकर ॥ चिमणे शर सोडिती ॥६१॥
चिमणा पीतांबर कटिमेखळा ॥ चिमणीं पदकें मुक्तमाळा ॥ चिमण्या सेवकांचा पाळा ॥ रामाभोंवता शोभतसे ॥६२॥
उन्हांत खेळतां रघुपति ॥ सेवक मित्रपत्रें धरिती ॥ एक चामरें वरी ढाळिती ॥ राजनीतीकरोनियां ॥६३॥
श्रीराम आधीं सोडी बाण ॥ सवेंचि शर सोडी लक्ष्मण ॥ त्यामागें भरत शत्रुघ्न ॥ भेदित संधान तैसेंचि ॥६४॥
दुरून पाहे दशरथ वीर ॥ चौघे एकदांच टाकिती शर ॥ असुरप्रतिमा करोनि थोर ॥ शिर त्यांचें उडविती ॥६५॥
वेदांतींच्या दिव्य श्रुती ॥ सर्वांवरिष्ठ जेंवी गर्जती ॥ तैसे बाण सोडी रघुपती ॥ अचुक आणि चपळत्वें ॥६६॥
असो चौघांचें मौंजीबंधन ॥ गुरु वसिष्ठातें पुसोन ॥ मेळवूनि अपार ब्राह्मण ॥ अजनंदन करिता जाहला ॥६७॥
श्रीरामाचा व्रतबंधन होत ॥ अष्अमा सिद्धि तेथें राबत ॥ चारी दिवसपर्यंत ॥ न्यून पदार्थ नसे कांहीं ॥६८॥
यज्ञभोक्ता रघुनाथ ॥ त्यांस ब्राह्मण घालिती यज्ञोपवीत ॥ गायत्री मंत्र श्रीराम जपत ॥ वेदवंद्य महाराज जो ॥६९॥
ऐसें जाहलिया व्रतबंधन ॥ वसिष्ठापाशीं अनुदिन ॥ चहूं वेदांचें अध्ययन ॥ केलें संपूर्ण चौघांहीं ॥७०॥
ज्यासी वर्णितां वेद झाले वेडे ॥ तो श्रीराम गुरूपाशीं वेद पढे ॥ अध्ययन सांगतां सांकडे ॥ गुरूसी न पडे सर्वथा ॥७१॥
यापरी द्वादश वर्षे तत्वतां ॥ संपूर्ण जाहलीं रघुनाथा ॥ मग पुसोनि वसिष्ठदशरथां ॥ श्रीराम तीर्था निघाला ॥७२॥
ब्रह्मचर्य तीर्थाटन ॥ करावें हें शास्त्रप्रमाण ॥ हें जाणोनि रघुनंदन ॥ तीर्थाटणासी निघाला ॥७३॥
तीर्थाटण चौघेजण ॥ निघालें सवें अपार सैन्य ॥ सवें दीधला सुमंत प्रधान ॥ असंख्य धन वांटावया ॥७४॥
सवत्स गायींचे भार ॥ नानावस्त्रें अलंकार ॥ तीर्थी वांटी श्रीरघुवीर ॥ याचकांसी सन्मानें ॥७५॥
ज्या तीर्थाचा महिमा जैसा पूर्ण ॥ श्रीराम करी तैसेंच विधान ॥ ज्याचेनि यकळ तीर्थें पावन ॥ तो रघुनंदन तीर्थे हिंडे ॥७६॥
लोकसंग्रहा कारण ॥ तीर्थें हिंडे रघुनंदन ॥ तीं तीर्थें करा श्रवण ॥ संत श्रोते सर्वही ॥७७॥
काशीविश्र्वेश्र्वर निर्मळ ॥ त्र्यंबक उज्जनी महाकाळ ॥ ओंकार महाबळेश्र्वर जाश्र्वनीळ ॥ बदरीकेदार घृष्णेश्र्वर पैं ॥७८॥
नागनाथ वैजनाथ थोर ॥ मल्लिकार्जुन भीमाशंकर ॥ सोमनाथ रामेश्र्वर ॥ ज्योतिर्लिंगे द्वादश हीं ॥७९॥
अयोध्या मथुरा हरिद्वार ॥ काशी कांची अवंतिका नगर ॥ द्वारावती गोमतीतीर ॥ सप्त पुऱ्या अनुक्रमें ॥८०॥
तीर्थराज मुख्य त्रिवेणी ॥ पंचप्रयाग पुण्यखाणी ॥ ब्रह्म प्रयाग कर्णप्रयाग अघहरणी ॥ गुप्तप्रयाग समर्थ ॥८१॥
देवप्रयाग शिवप्रयाग पापहरण ॥ नैमिषारण्य धर्मारण्य पंचकारण्य ॥ ब्रह्मारण्य वेदारण्य ॥ बदरिकाश्रम पावन तो ॥८२॥
यमुना सरस्वती भागीरथी ॥ गौतमी कृष्णा भीमरथी ॥ तापी नर्मदा भोगावती ॥ प्रवरा पुण्यवती मंदाकिनी ॥८३॥
आनंदवर्धिनी पयोष्णी ॥ पिनाकी तुंगा कल्मषनाशिनी ॥ कृतमाळा कावेरी पयस्विनी ॥ सुवर्णमुखी सुमाळा ॥८४॥
कपिला ताम्रपर्णी शरावती ॥ तुंगभद्रा सोमवती ॥ सावित्री रेवा कुंकुमवती ॥ वेण्या वेदवती मलप्रहरा ॥८५॥
घटप्रहरानंदिनी नलिनी ॥ गंडकी शरयु वैतरणी ॥ सोमनद शिवनद तापहरणी ॥ सोमभद्र नदेश्र्वर ॥८६॥
अरुणा वरुणा प्राची पुरंदरी ॥ वेत्रवती सप्तउरगा कर्णकुमरी ॥ स्वामिकार्तिकी पंचघृताची पृथ्वीवरी ॥ विख्यात प्रवाह ज्यांचे ॥८७॥
वज्रकाळिका श्रमहारिणी ॥ महेंद्रकाळी त्रिशूळ मंत्रवर्धिनी ॥ नीरावती सुरनदी शंखोद्धारिणी ॥ जयंती आणि अहिर्णवी ॥८८॥
नाटकी आणि अलकनंदा ॥ फल्गु सर्वांतका त्रिपदा ॥ शांता बाणनदी सुखदा ॥ अनुक्रमें नद्या सर्वही ॥८९॥
शेषाद्रि आणि ब्रह्माद्रि ॥ मूळपीठ पर्वत सिंहाद्रि ॥ विंध्याद्रि आणि हेमाद्रि ॥ मानससरोवरीं स्नान दान ॥९०॥
अरुणाचळ आनंदवन ॥ कमलालया चिदंबरी पूर्ण ॥ अगस्त्याश्रम पावन ॥ श्रीरंगपट्टण शोभिवंत ॥९१॥
जनार्दन कन्याकुमारी ॥ शिवकांचि विष्णुकांचि सुंदरी ॥ मत्स्यतीर्थ पक्षितीर्थ पृथ्वीवरी ॥ शंखोद्धार वेदोद्धार ॥९२॥
हिरण्यनदी संव्यावट ॥ ब्रह्मावर्त धर्मस्तंभ सुभट ॥ ब्रह्मयोनि पृथूदक वरिष्ठ ॥ कुरुक्षेत्र बिंदुतीर्थ पैं ॥९३॥
धर्मालय कलापग्राम ॥ गंगासागर सिंधुसंगम ॥ कौंडण्यपुर अंबिका परम ॥ प्रेमपूर मार्तंड ॥९४॥
बाळकल्होळ कमलेश्र्वरी ॥ विराटस्वरूपिणी रक्तांबरी ॥ भ्रमरांबिका ज्वाळामुखी सुंदरी ॥ पीतांबरी महाशक्ति ॥९५॥
जोगलादेवी भैरवी ॥ करवीरवासिनी शांभवी ॥ सप्तश़ृंगी महारुद्रा देवी ॥ हिंगुळजा आणि कमळजा ॥९६॥
चांगदेव मोरेश्र्वर ॥ गुप्तकेदार वटेश्र्वर ॥ अक्षय वट कुशतीर्थ पवित्र ॥ त्रिकूटाचळ सुंदर पैं ॥९७॥
हरिहरेश्र्वर नृसिंहपूर ॥ मूळमाधव ज्ञानेश्र्वर ॥ चक्रपाणि कदंब भुलेश्र्वर ॥ जुनाट नागेंद्र गौतमेश्र्वर तो ॥९८॥
सप्तयोजनें कोटेश्र्वर ॥ सिद्धवट धूतपाप रामेश्र्वर ॥ दक्षिणप्रयाग माधवेश्र्वर ॥ पूर्वसागर तीर्थराज ॥९९॥
वैराट पुष्कर महाबळेश्र्वर ॥ धूळखेटक शंकर नारायणपुर ॥ मलयेश्र्वर पांचाळेश्र्वर ॥ सत्यनाथ पूर्णालय ॥१००॥
अध्याय पाचवा - श्लोक १०१ ते १५०
सिंधुपूर महामुंडेश्र्वर ॥ भीमाशंकर धोपेश्र्वर ॥ सोरटीसोमनाथ लिंग थोर ॥ भीमचंडि पुण्यालयें ॥१॥
शिवकांचि विष्णुकांचि ॥ गोरक्षमठ आश्रम काळ हरती ॥ वेदपुर गया अरुणावती ॥ उडूपी शेषशायी सर्वेश ॥२॥
त्रिपति अहोबळ स्वामी कार्तिक सत्य ॥ सुब्रह्मण्य किष्किंधा मातंग पर्वत ॥ हंपीविरूपाक्ष मूर्तिमंत ॥ पंपासरोवर निर्मळ ॥३॥
चित्रकूट रुक्मकूट लोणार ॥ अंबु अयोध्या महंकापुर ॥ काळचंद्रिका अधोंदय पवित्र ॥ गोकर्ण कृष्णसागर पैं ॥४॥
हरिहर तीर्थ जंबुकेश्र्वर ॥ अनंतशायी विमळेश्र्वर ॥ मथुराविकर्ण प्रभाकर ॥ विश्रांतिवन तपोवन ॥५॥
कुंभकोण मंजरथ ॥ मातुलिंग धूळखेट त्रिविक्रमतीर्थ ॥ मुद्रल मांधाता आंवढ्या नागनाथ ॥ पंढरीक्षेत्र चंद्रभागा ॥६॥
त्रिकोण आणि कर्णमूळ ॥ नागगौर रंगजुगुळ ॥ आशापुरी नेपाळ त्रिमल्ल ॥ मथनकाळेश्र्वर कुशतर्पण ॥७॥
मीनाक्षी कामाक्षी मातुलिंग थोर ॥ सीता असीता चिदंबरेश्र्वर ॥ ब्रह्मकटाह हरिद्वार ॥ आदित्यवैश्र्वानर महातीर्थ ॥८॥
ब्रह्मानंद म्हणे श्रीकटाधर ॥ इतुकीं तीर्थें करूनि रघुवीर ॥ अयोध्येसी दीनोद्धार ॥ परतोनि आला गजरेंसीं ॥९॥
वसिष्ठासी साष्टांग नमन ॥ दशरथाचे चरण वंदून ॥ तिघी मातांसी रघुनंदन ॥ करी नमन अभेदत्वें ॥११०॥
तीर्थें करोनि आलिया श्रीराम ॥ सदा विरक्त आणि निष्काम ॥ नावडे लौकिक संभ्रम ॥ वैराग्य पूर्ण बाणलें ॥११॥
षड्रस अन्न उत्तमासन ॥ हास्य विनोद श़ृंगार गायन ॥ नावडे मृगया गमनागमन ॥ एकांतपूर्ण आवडे ॥१२॥
नावडे स्त्रियांसी संभाषण ॥ नेणें कामिनीचें विलोकन ॥ नासाग्रीं दृष्टि ठेवून ॥ आनंदघन डोलत ॥१३॥
याचिप्रकारें तिघे बंधू ॥ महाविरक्त निष्काम साधू ॥ श्रीरामसेवा करितां आनंदू ॥ तिघांसही सर्वदा ॥१४॥
तंव तो प्रतिसृष्टि करणार ॥ सिद्धाश्रमी गाधिजपुत्र ॥ महातपस्वी विश्र्वामित्र ॥ अयोध्येसी पातला ॥१५॥
आला ऐकोनि गाधिसुत ॥ सामोरा धांवे दशरथ ॥ साष्टांग करोनि प्रणिपात ॥ क्षेमालिंगन दीधलें ॥१६॥
दृष्टीं देखोनि ब्राह्मण ॥ जो न उठे करी अपमान ॥ त्याच्या आयुष्या होय खंडण ॥ आलें मरण जवळी त्या ॥१७॥
जो ब्राह्मणासी नेदी अभ्युत्थान ॥ तो दुसरे जन्मीं होय श्र्वान ॥ विघ्नें शोधीत येती त्याचें सदन ॥ कोठें नांदतो म्हणोनियां ॥१८॥
तैसा नव्हे राजा दशरथ ॥ महाराज केवळ ब्राह्मणभक्त ॥ कौशिकाचा धरोनि हात ॥ सिंहासनीं बैसविला ॥१९॥
वस्त्रालंकारादि उपचार ॥ देऊनि पूजिला विश्र्वामित्र ॥ मानसीं भावी अजपुत्र ॥ धन्य दिवस आजिचा ॥१२०॥
ऋषीस म्हणे दशरथ ॥ आजि मज हर्ष वाटे बहुत ॥ तुझे पुरवीन मनोरथ ॥ कांही इच्छित माग आतां ॥२१॥
म्हणोनि केला नमस्कार ॥ मग आशीर्वाद देत विश्र्वामित्र सूर्यवंशभूषण तूं उदार ॥ अनंत कल्याण तुजला हो ॥२२॥
तुष्टि पुष्टि तुजलागीं बहुत ॥ धर्म ऐश्र्वर्यवृद्धि अद्भुत ॥ सार्थकायुष्य सुख समस्त ॥ तुजप्रति हो दशरथा ॥२३॥
विवेकज्ञान समृद्धि बहुत ॥ विप्रविष्णुभक्ति घडो सतत ॥ प्रताप प्रज्ञा यशवंत ॥ सुभद्र अत्यंत तुजलागीं हो ॥२४॥
तव शत्रुक्षय हो कां बहुत ॥ अक्षय कल्याणपद हो कां प्राप्त ॥ भूतदया घडो सतत ॥ कुळवृद्धि बहुत हो कां तूंतें ॥२५॥
चिंतित हो पूर्ण मनोरथ ॥ सर्व अरिष्ट हो कां शांत ॥ सर्वाभीष्ट हो तुज प्राप्त ॥ रविकुलअवतंसा ॥२६॥
निर्दोष यश वाढो बहुत ॥ तव कीर्ति वर्णोत साधुसंत ॥ याचकांचे मनोरथ ॥ पुरोत सर्व तुझेनि ॥२७॥
अनाचारीं नसो आदर ॥ संतभजनीं होईं तूं सादर ॥ माझे आशीर्वाद घेईं ॥ माझें चिंतित कार्य सर्वही ॥ हो तुझेनि समस्त ॥२९॥
मी मागत नाहीं संपत्ति धन ॥ नलगे राज्य सिंहासन ॥ माझा मख मोडिती राक्षस येऊन ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥१३०॥
सिद्धि न पावे कदा यज्ञ ॥ मारीच सुबाहु ताटिका येऊन ॥ जाती होमद्रव्यें भक्षून ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३१॥
कुंड वेदिका मोडून ॥ यज्ञपात्रें टाकिती फोडून ॥ मखमंडपासी लाविती अग्न ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३२॥
मनुष्यांचें अस्थिमांस आणून ॥ अकस्मात टाकिती वरून ॥ गिळिले तिहीं असंख्य ब्राह्मण ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३३॥
ऐकोनि ऋषीचा वचनार्थ ॥ भयभीत जाहला दशरथ ॥ वाटे अंगावरी कोसळला पर्वत ॥ कीं विद्युत्पात जाहला ॥३४॥
वाटें हृदयीं खोंचलें तप्त शस्त्र ॥ कीं अकस्मात गेले नेत्र ॥ कीं उभे ठाकले तस्कर ॥ धन हरावया कृपणाचें ॥३५॥
पाहे राजा अधोवदन ॥ कांही न बोले प्रतिवचन ॥ विवेकचातुर्य गेलें हरपोन ॥ भयें करोनि तेधवां ॥३६॥
बोले हळूचि भिवोन ॥ महाराक्षस मोडिती यज्ञ ॥ केवळ बाळ रघुनंदन ॥ राजीवनयन ॥ सुकुमार ॥३७॥
लीलाकार्मुक घेवोनि हातीं ॥ मजपुढें खेळे रघुपति ॥ नाहीं देखिली युद्धरीती ॥ अद्यापवरी श्रीरामें ॥३८॥
धनुविद्येचा अभ्यास ॥ अद्यापि नाहीं श्रीरामास ॥ कोमळ तनु डोळस ॥ कैसा युद्धासी देऊं तूतें ॥३९॥
राज्य संपत्ति गृह धन ॥ सर्व देईन तुजलागून ॥ परी नेदीं मी रघुनंदन ॥ राजीवनयन सुकुमार जो ॥१४०॥
राक्षस मारावया समस्त ॥ मी सेनेसहित येतों तेथ ॥ तुझिया कार्या वेंचीन जीवित ॥ परी रघुनाथ न देववे ॥४१॥
कृपणासी न देववे धन ॥ मीनासी न सोडवे जीवन ॥ तैसा मज न देववे रघुनंदन ॥ युद्धकंदन करावया ॥४२॥
श्रीराम माझें तान्हें अत्यंत ॥ कधीं नेणें उष्णवात ॥ ऐसें बोलतां अश्रुपात ॥ नेत्रीं रायाच्या चालिले ॥४३॥
ऐसें बोलतां अजनंदन ॥ ऋषि जाहला कोपायमान ॥ म्हणे तूं बोलिलासी वचन ॥ इच्छित पूर्ण देईन ऐसें ॥४४॥
म्यां न मागतां निश्र्चित ॥ तूं बोलिलासी माग इच्छित ॥ अरे सूर्यवंशी नृपनाथ ॥ डाग लाविला कुळासी ॥४५॥
येचि वंशी हरिश्र्चंद्र जाण ॥ लटकें साच करोनि स्वप्न ॥ राज्य मज दीधलें दान ॥ घेतलें विकून डोंबाघरीं ॥४६॥
तेचि वंशीं तूं जन्मोन ॥ कैसें असत्य केले वचन ॥ सूर्यवंशासी दूषण ॥ तुझेनि पूर्ण लागलें ॥४७॥
येचि वंशी शिबिराव आपण ॥ कपोतपक्ष्याच्या समसमान ॥ आपुलें मांस तुकिलें पूर्ण ॥ मिथ्या वचन न करीच ॥४८॥
येचि वंशीं रुक्मांगद ॥ एकादशीव्रत साधी शुद्ध ॥ केला पुत्राचा शिरच्छेद ॥ मिथ्या शब्द न करीच ॥४९॥
पैल शेजारीं श्रियाळ ॥ त्यासी दान मागे जाश्र्वनीळ ॥ केला पुत्रवध तात्काळ ॥ सत्वासी चळ होऊं नेदी ॥१५०॥
अध्याय पाचवा - श्लोक १५१ ते १९५
तूं श्रीरामाचा महिमा नेणसी ॥ हा अवतरला वैकुंठासी ॥ वृत्तांत पुसे वसिष्ठासी ॥ साच कीं मिथ्या असे तो ॥५१॥
जो काळासी शासनकर्ता ॥ जो आदिमायेचा निजभर्ता ॥ जो कमलोद्भवाचा पिता ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५२॥
जें नीलग्रीवाचें ध्यान ॥ जें सनकादिकांचें गुह्य ज्ञान ॥ ज्यासी शरण सहस्रनयन ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५३॥
वेदांतशास्त्रें सर्व निसरून ॥ स्थापिती परब्रह्म निर्गुण ॥ तो हा श्रीराम परिपूर्ण ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५४॥
मीमांसक कर्ममार्ग ॥ ज्याकारणें आचरती सांग ॥ तो हा भक्तहृदयारविंदभृगं ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५५॥
नैयायिक म्हणती जीव अनित्य ॥ ईश्र्वर कर्ता एक सत्य ॥ तो हा जगद्वंद्य रघुनाथ ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५६॥
व्याकरणकार साधिती शब्दार्थ ॥ ज्याच्या नामाचे करिती अनेक अर्थ ॥ तो हा अवतारला वैकुंठनाथ ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५७॥
प्रकृतिपुरुषविभाग ॥ सांख्यशास्त्रीं ज्ञानयोग ॥ तो हा राम अक्षय अभंग ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५८॥
पातंजलशास्त्रीं योगसाधन ॥ तो अष्टांगयोग आचरून ॥ ज्याचें पद पावती निर्वाण ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५९॥
आतां कल्याण असो श्रीरामा ॥ मी जातों आपुल्या आश्रमा ॥ उल्लंघोन महाद्वारसीमा ॥ बाहेर गेला गाधिसुत ॥१६०॥
घाबरा जाहला नृपवर ॥ गृहांत जावोनि सत्वर ॥ वसिष्ठासी सांगे समाचार ॥ नमस्कार करोनियां ॥६१॥
म्हणे कोपला कीं गाधिसुत ॥ नेईन म्हणतो रघुनाथ ॥ महाराज तूं गुरु समर्थ ॥ सांग यथार्थ काय करूं ॥६२॥
तुझिया अनुग्रहाचें फळ ॥ महाराज राम तमालनीळ ॥ हा विश्र्वामित्र नव्हे काळ ॥ नेऊं आला राघवातें ॥६३॥
जें मागेल तें यास देईं ॥ समाधान करीं ये समयीं ॥ रामासी जीवदान लवलाहीं ॥ देई आतां गुरुराजा ॥६४॥
मग वसिष्ठ बोले गोष्टी ॥ हा विश्र्वामित्र महाहठी ॥ येणें केली प्रतिसुष्टी ॥ परमेष्ठीस जिंकावया ॥६५॥
येणें लोहपिष्ट भक्षून ॥ साठ सहस्र वर्षें पुरश्र्चरण ॥ केलें गायत्रीचें आराधन ॥ त्रिभुवन भीतसे तयातें ॥६६॥
सदा जवळी धनुष्यबाण ॥ महायोद्धा गाधिनंदन ॥ तात्काळ उग्र शाप देऊन ॥ भस्म करील कुळातें ॥६७॥
तुज सांगतों यथार्थ वचन ॥ त्यास देईं रामलक्ष्मण ॥ भरत आणि शत्रुघ्न ॥ तुजपाशीं असों दे ॥६८॥
ऐसें बोलता गुरुनाथ ॥ दीर्घस्वरें दशरथ रडत ॥ मग हृदयीं धरी ब्रह्मसुत ॥ दशरथासी उठवोनि ॥६९॥
रायाचे मस्तकीं हात हस्त ठेवून ॥ म्हणे रामाकडे पाहें विलोकून ॥ तों शंखचक्रगदामांडित पूर्ण ॥ आदिनारायण देखिला ॥१७०॥
सांगे कानीं मूळ काव्यार्थ ॥ हा अवतरला वैकुंठनाथ ॥ विश्र्वामित्र बोलिला जो जो अर्थ ॥ तो तो यथार्थ दशरथा ॥७१॥
सौमित्र तो भोगींद्रनाथ ॥ ऐकोनि तोषला दशरथ ॥ गुरु म्हणे हे मानव सत्य ॥ सर्वथा नव्हेत राजेंद्रा ॥७२॥
यालागीं रामलक्ष्मण ॥ देईं त्यास पाचारून ॥ शिरीं वंदोनि गुरुचरण ॥ गेला धांवोन तयापाशीं ॥७३॥
करूनि साष्टांग नमन ॥ म्हणे न्या जी रामलक्ष्मण ॥ ऐकोनि आनंदला गाधिनंदन ॥ काय वचन बोलत ॥७४॥
म्हणे मी मागत होतों रघुनंदन ॥ त्वां सवें दीधला लक्ष्मण ॥ माझें भाग्य परिपूर्ण ॥ लाभ द्विगुणित जाहला ॥७५॥
माझे पुण्याचे गिरिवर ॥ मेरूहून वाढले अपार ॥ ते आज फळा आले साचार ॥ रघुवीर प्राप्त जाहला ॥७६॥
विश्र्वामित्र आला वसिष्ठमुनी ॥ सभास्थानीं बैसला ॥७७॥
सभेसी बैसले थोर महंत ॥ आनंदमय जाहला दशरथ ॥ विश्र्वामित्र म्हणे रघुनाथ ॥ मज आतांचि दाविजे ॥७८॥
आजि धन्य माझे नयन ॥ पाहीन श्रीरामाचें वदन ॥ ज्यावरोनि मीनकेतन ॥ कोट्यावधि ओंवाळिजे ॥७९॥
नृप सांगोनि पाठवी रामासी ॥ विश्र्वामित्र आला न्यावयासी ॥ आपण यावें सभेसी ॥ सर्वांसी सुख द्यावया ॥१८०॥
ऐसें ऐकतां त्रिभुवनसुंदर ॥ सभेसी चालिला रघुवीर ॥ विद्युत्प्राय प्रावरण चीर ॥ रुळती पदर मुक्तलग ॥८१॥
निशा संपतां तात्काळ ॥ उदयाचळावरी ये रविमंडळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ सभेमाजीं पातला ॥८२॥
कौसल्याहृदयारविंदभ्रमर ॥ दृष्टीं देखोनि विश्र्वामित्र ॥ करोनियां जयजयकार ॥ भेटावया पुढारला ॥८३॥
विश्र्वामित्राचे चरण ॥ प्रेमें वंदितां रघुनंदन ॥ तों ऋषीनें हस्त धरून ॥ आलिंगनासीं मिसळला ॥८४॥
नीलजीमृतवर्ण रघुवीर ॥ प्रेमें हृदयीं धरी विश्र्वामित्र ॥ म्हणे जन्माचें सार्थक समग्र ॥ आजि जाहलें संपूर्ण ॥८५॥
विश्र्वामित्रासी आलिंगुनी ॥ वसिष्ठा नमी चापपाणी ॥ मग श्रीराम बैसला निजआसनीं ॥ वेदपुराणीं वंद्य जो ॥८६॥
मग श्रीरामासी म्हणे विश्र्वामित्र ॥ माझा क्रतु विध्वंसिती असुर ॥ तुजविण कोण रक्षणार ॥ दुजा न दिसे त्रिभुवनीं ॥८७॥
ऐकोनि विश्र्वामित्राचें वचन ॥ कमळ विकासे मित्र देखोन ॥ तैसा रघुवीर सुहास्यवदन ॥ बोलता झाला ते वेळीं ॥८८॥
ते कौतुककथा सुरस बहुत ॥ ऐकोत आतां साधुसंत ॥ जे कथा ऐकतां समस्त ॥ महापातकें नासती ॥८९॥
जैसें महावेदांतशास्त्र ॥ सर्वांसी मान्य करी पवित्र ॥ तैसा सहावे अध्यायीं साचार ॥ रस अपार ओतिला ॥१९०॥
केवळ जें वेदांतज्ञान ॥ रामासी उपदेशील ब्रह्मनंदन ॥ तें ऐकोत संत सज्जन ॥ आत्मज्ञान सुरस तें ॥९१॥
पुसेल आतां रघुवीर ॥ षष्ठाध्यायीं परम सुंदर ॥ वसिष्ठ ज्ञानाचा सागर ॥ वर्षेल उदार मेघे जैसा ॥९२॥
त्या वसिष्ठगोत्रीं उद्भवला पूर्ण ॥ ब्रह्मानंद स्वामी ज्ञानसंपन्न ॥ कीं वसिष्ठचि आपण ॥ कुळीं आपुल्या अवतरला ॥९३॥
ऐसा महाराज ब्रह्मानंद ॥ तयाचें जें चरणाविंद ॥ तेथें श्रीधर होऊनि मिलिंद ॥ दिव्य आमोद सेवितसे ॥९४॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥
॥पंचमोध्याय गोड हा ॥१९५॥
