Mahabharat: महाभारत काळात कुरुक्षेत्रात झालेल्या युद्धात अनेक योद्धे सहभागी झाले नव्हते. जसे बलरामजी युद्धात सहभागी झाले नव्हते आणि त्यांना हे युद्धही पाहता आले नाही. पण युद्धात प्रत्यक्ष सहभागी न झालेले 3 लोक होते. जरी त्याने संपूर्ण युद्ध चांगले पाहिले होते. ते तीन लोक कोण होते माहीत आहे का?
असे म्हणतात की अर्जुन व्यतिरिक्त गीतेचे ज्ञान भगवान श्रीकृष्णाच्या मुखातून संजय, हनुमानजी, बर्बरिक आणि भगवान शंकर यांनी ऐकले होते. यासोबतच या चौघांनीही युद्ध पाहिले होते. रथावर बसताना हनुमानजींनी ऐकले आणि पाहिले, शंकरजी कैलास पर्वतावर बसले आणि संजय हस्तिनापूरच्या राजवाड्यात बसले. यासह, बार्बरिकचे कापलेले डोके एका डोंगरावर ठेवले होते जिथून त्याने युद्ध पाहिले होते.
1. संजय: संजयला दिव्य दृष्टी होती, म्हणून तो महालात बसून रणांगणाचे संपूर्ण दृश्य पाहू शकत होता. अंध धृतराष्ट्राने महाभारत युद्धाचा प्रत्येक भाग आपल्या आवाजातून ऐकला. धृतराष्ट्राला युद्धाचे ज्वलंत वर्णन सांगण्यासाठी व्यास मुनींनी संजयला दिव्य दृष्टी दिली होती. संजयचे वडील विणकर होते, म्हणून त्यांना सुताचा मुलगा मानले जात असे. त्यांच्या वडिलांचे नाव गवल्यगण होते. त्यांनी महर्षी वेदव्यास यांच्याकडून दीक्षा घेऊन ब्राह्मणत्व धारण केले. म्हणजेच ते कापसापासून ब्राह्मण झाले होते. वैदिक ज्ञानाचा अभ्यास केल्यानंतर ते धृतराष्ट्राच्या राजसभेत आदरणीय मंत्रीही झाले.
2. हनुमानजी: श्रीकृष्णाच्या आज्ञेनुसार, हनुमानजींनी कुरुक्षेत्राच्या युद्धात सूक्ष्म रूपात रथावर स्वार केले. यामुळेच त्याचा रथ प्रथम भीष्म व नंतर कर्णाच्या हल्ल्यापासून सुरक्षित राहिला, अन्यथा कर्णाने उशिरा का होईना रथाचा नाश केला असता. रथावर बसून हनुमानजींनी केवळ गीता ऐकली नाही तर युद्धही पाहिले.
3. बर्बरिक: भीमाचा नातू आणि घटोत्कचाचा मुलगा बर्बरिक इतका शक्तिशाली होता की तो फक्त तीन बाणांनी महाभारताचे युद्ध जिंकू शकला असता. हे पाहून श्रीकृष्णाने ब्राह्मणाचा वेश धारण केला आणि परोपकारी बर्बरिक यांच्याकडून आपले मस्तक मागितले. बर्बरिकने आजोबा पांडवांच्या विजयासाठी स्वेच्छेने आपले मस्तक अर्पण केले. दानानंतर बरबरिकचा हा त्याग पाहून श्रीकृष्णाने कलियुगात बारबारिकला स्वतःच्या नावाने पुजले जाण्याचे वरदान दिले. त्याच वेळी बार्बरीनने युद्ध पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली तेव्हा श्रीकृष्णाने आपले छिन्नविच्छेदन केलेले मस्तक एका ठिकाणी ठेवले आणि सांगितले की तुम्ही संपूर्ण महाभारत युद्धाचे साक्षीदार व्हाल. मग जेव्हा युद्ध संपले तेव्हा पांडवांनी बर्बरिकाला विचारले की कोणता योद्धा चांगला लढला आणि कोण जिंकला. त्यावर ते म्हणाले की, मी फक्त श्रीकृष्णालाच दोन्ही बाजूंनी लढताना पाहिले.
4. भगवान शंकर: माता पार्वतींसोबत कैलास पर्वतावर बसलेल्या भगवान शंकरांनीही हे युद्ध थेट पाहिले.
