देशातून अस्पृश्यता दूर करणे आणि समाजाला सशक्त करण्यात महती भूमिका निभावणारे महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा जन्म 11 एप्रिल 1827 रोजी पुण्यात झाला होता.
त्यांच्या आईचे नाव चिमणाबाई आणि वडीलांचे नाव गोविंदराव असे होते। त्याचे कुटुंब अनेक पिढ्यांपूर्वी माळीचे काम करत असे. ते सातार्‍याहून पुण्यात फुलांचा व्यवसाय करायचे म्हणून त्यांच्या कुटंबाला फुले नावाने ओळख मिळाली.
ज्योतिबा खूप हुशार होती. त्यांनी मराठीतून शिक्षण घेतले. ते एक महान क्रांतिकारक, भारतीय विचारवंत, परोपकारी, लेखक आणि तत्वज्ञ होते. 1840 मध्ये जोतिबा यांच्या विवाह सावित्रीबाई यांच्यासोबत झाला। महाराष्ट्रात धार्मिक सुधारणेची चळवळ जोरात सुरू होती. जाती-व्यवस्थेला विरोध करण्यासाठी आणि एकेश्वरवादाच्या अंमलबजावणीसाठी 'प्रार्थना समाज' ची स्थापना केली गेली ज्याचे प्रमुख गोविंद रानाडे आणि आरजी भंडारकर होते. त्यावेळी महाराष्ट्रात जाती-व्यवस्था मोठ्या प्रमाणात पसरली होती.
लोक स्त्रियांच्या शिक्षणाबद्दल उदासीन होते, अशा परिस्थितीत ज्योतीबा फुले यांनी समाजाला या दुष्परिणामांपासून मुक्त करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात चळवळ सुरू केली.
महाराष्ट्रात महिला शिक्षणाचे आणि अस्पृश्यतेचे काम तिने सर्वप्रथम सुरू केले. तिने पुण्यात मुलींसाठी भारताची पहिली शाळा उघडली. मुली आणि दलितांसाठी पहिले शाळा उघडण्याचे श्रेय ज्योतिबाचे आहे.
या प्रमुख सुधारणांच्या चळवळींव्यतिरिक्त प्रत्येक क्षेत्रात छोट्या हालचाली सुरू होत्या ज्याने सामाजिक आणि बौद्धिक पातळीवर लोकांना स्वातंत्र्यापासून मुक्त केले.
लोकांमध्ये नवीन कल्पना, नवीन विचारसरणी सुरू झाली, जी स्वातंत्र्यलढ्यातली त्यांची शक्ती बनली. त्यांनी शेतकरी व मजुरांच्या हक्कासाठी ठोस प्रयत्न केले.
ज्योतीराव गोविंदराव फुले यांचे 28 नोव्हेंबर 1890 रोजी पुण्यात निधन झाले. या महान समाजसेवकांनी अस्पृश्यतेसाठी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली होती. ही भावना पाहून त्यांना 1888 मध्ये 'महात्मा' ही पदवी देण्यात आली.
