Paithani Saree पैठणी साडी ही महाराष्ट्राची शान आहे आणि भारतीय संस्कृतीतील एक महत्त्वाचा भाग आहे. ही साडी तिच्या अप्रतिम कलाकुसरीसाठी, सुंदर डिझाईन्ससाठी आणि समृद्ध इतिहासासाठी ओळखली जाते. पैठणी ही एक खास प्रकारची हातमागावर विणलेली रेशमी साडी आहे. महाराष्ट्रातील पैठण या शहराच्या नावावरून तिला हे नाव मिळाले, जिथे ती पहिल्यांदा हाताने बनवली गेली. आजकाल नाशिक जिल्ह्यातील येवला हे पैठणीचे सर्वात मोठे उत्पादक केंद्र आहे. पैठणी साडीची मुख्य वैशिष्ट्ये म्हणजे तिचा आकर्षक पदर आणि बुट्टी डिझाईन. ही भारतातील सर्वात महागड्या साड्यांपैकी एक मानली जाते आणि सण-समारंभांसाठी, विशेषतः लग्नासाठी ही पहिली पसंती असते.
पैठणी साडीचा इतिहास
पैठणी साडीचा इतिहास सुमारे २००० वर्षांपूर्वीचा आहे आणि तो सातवाहन राजघराण्याशी जोडलेला आहे. त्यावेळी पैठणी शुद्ध सोन्याच्या तारांनी आणि कापूस व रेशीम वापरून बनवली जात असे. ग्रीक आणि रोमन लोकांनाही या पैठणी साडीची खूप आवड होती आणि ते तिच्या बदल्यात सोने देत असत. त्या काळात पैठणी केवळ राजघराण्यातील लोकच परिधान करत असत. पैठणीला पूर्वी "प्रतिष्ठानी" असेही म्हटले जात असे, कारण तिचा उगम प्राचीन प्रतिष्ठान (आताचे पैठण) शहरातून झाला. अनेक प्राचीन हिंदू आणि बौद्ध ग्रंथांमध्येही पैठणीचा उल्लेख आढळतो.
पैठणला संतांची भूमी आणि विद्यानगरी म्हणून ओळखले जायचे, आणि पैठणी साडी ही त्या काळातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक वैभवाचे प्रतीक होती. सुरुवातीला पैठणी साडी कापूस आणि रेशीम यांच्या मिश्रणात बनवली जायची, परंतु कालांतराने ती पूर्णपणे रेशीम आणि जरीपासून बनवली जाऊ लागली. पैठणी साडीला "महाराष्ट्राचे महावस्त्र" आणि "साड्यांची महाराणी" असे संबोधले जाते.
पैठणी साडीची वैशिष्ट्ये
पैठणी साड्या पूर्णतः हाताने विणल्या जातात, ज्यामुळे त्यांना एक विशेष महत्त्व प्राप्त होते.
या साड्यांमध्ये शुद्ध रेशीम आणि सोन्याची किंवा चांदीची जरी वापरली जाते.
पैठणीचा पदर आणि बुट्ट्या हे तिचे खास वैशिष्ट्य आहे. मोर, कमळ, आंबा, नारळीपान, फुले, पोपट-मैना यांसारख्या नक्षींमुळे ती वैशिष्ट्यपूर्ण ठरते.
पूर्वी पैठणी मोरपंखी रंगातच जास्त मिळत असे, पण आता विविध आकर्षक रंगांमध्ये उपलब्ध आहे.
शुद्ध सिल्क पैठणी अत्यंत टिकाऊ असते आणि अनेक वर्षे टिकते, त्यामुळे ती वारसा म्हणून पुढील पिढ्यांना दिली जाते.
पैठणी साडी भारतातच नव्हे, तर जगभरात प्रसिद्ध आहे आणि ती भारतीय हस्तकौशल्याचे प्रतीक आहे.
पैठणी कुठे तयार होते?
पैठणी साडीचे मूळ ठिकाण पैठण आहे, जिथे ती प्राचीन काळापासून बनवली जाते. सध्या, नाशिकमधील येवला हे पैठणी साडीचे सर्वात मोठे उत्पादन केंद्र आहे, जिथे महाराष्ट्रातील ८०% पैठणी साड्या तयार होतात. येवल्याच्या पैठणीला विशेष प्रसिद्धी आहे. इतर ठिकाणीही काही प्रमाणात पैठणी साड्या बनवल्या जातात, परंतु पैठण आणि येवला येथील साड्या सर्वात प्रसिद्ध आहेत.
पैठणी साडीचे प्रकार
पैठणी साड्यांचे विविध प्रकार त्यांच्या डिझाईन्स, विणकाम आणि वापरलेल्या सामग्रीनुसार ओळखले जातात. काही लोकप्रिय प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:
पेशवाई पैठणी: या प्रकारात पारंपरिक पेशवेकालीन डिझाईन्स आणि नक्षीकाम असते.
महाराणी पैठणी: ही पैठणी तिच्या भव्य पदर आणि भरगच्च जरीकामासाठी प्रसिद्ध आहे.
प्युअर सिल्क पैठणी: ही शुद्ध रेशमापासून बनवलेली असते आणि तिच्या उत्तम दर्जासाठी ओळखली जाते.
फ्लॉवर डिझाईन पैठणी: या प्रकारात फुलांचे आकर्षक डिझाईन्स असतात.
हेवी पल्लू पैठणी: ज्या साडीचा पदर खूप भरलेला आणि डिझाइन केलेला असतो, तिला हेवी पल्लू पैठणी म्हणतात.
मुनिया पैठणी: या साडीच्या पदरावर आणि काठावर लहान पोपटांचे (मुनिया) डिझाईन असते.
ब्रोकेड पैठणी: या प्रकारात भरगच्च ब्रोकेड विणकाम असते.
पैठणी पारंपरिक रंग
पैठणी साड्या त्यांच्या समृद्ध रंगसंगतींसाठी प्रसिद्ध आहेत. पारंपरिक रंगांमध्ये खालील रंगांचा समावेश होतो:
मोरपंखी (पिकॉक ब्ल्यू): मोराच्या पंखांचा निळा-हिरवा रंग, जो पैठणीचा आत्मा मानला जातो.
रघु: पोपट हिरवा रंग.
शिरोडक: शुद्ध पांढरा रंग.
उद्भव: जांभळा, मरून, आणि गडद लाल रंग.
काळा आणि पांढरा: काही पारंपरिक पैठणीत काळ्या-पांढऱ्या रंगाची छटा आढळते.
पारंपरिक पैठणी साड्या एकाच रंगात किंवा दोन रंगांच्या संयोजनात (उभा आणि आडवा धागा वेगवेगळ्या रंगांचा) विणल्या जातात, ज्यामुळे "धूपछाव" (कॅलिडोस्कोप) प्रभाव निर्माण होतो.
आधुनिक पैटर्न
आधुनिक काळात पैठणी साड्यांच्या डिझाइन्समध्ये अनेक बदल झाले आहेत:
मल्टी-कलर पल्लू: पारंपरिक एकरंगी किंवा दुहेरी रंगाच्या पल्लूपेक्षा आता मल्टी-कलर पल्लू लोकप्रिय झाले आहेत.
फ्लोरल डिझाइन्स: फुले, वेली, आणि पानांचे नमुने आधुनिक पैठणीत अधिक वापरले जातात.
ब्रोकेड पैठणी: साडीवर मोर, पोपट, आणि फुलांसोबत जटिल नक्षीकाम केले जाते.
चंद्रकोर पैठणी: संपूर्ण साडीवर लहान चंद्रकोर आकार विणले जातात, ज्यामुळे साडी उठावदार दिसते.
कांजीवरम प्रभाव: काही पैठणीत कांजीवरम सिल्कचा समावेश करून ती अधिक चमकदार बनवली जाते.
सिंगल आणि डबल पल्लू: सिंगल पल्लूत ६ मोर, तर डबल पल्लूत १४ मोरांचे नक्षीकाम असते.
पैठणी साडीचे प्रकार
नारळी बॉर्डर पैठणी: चटईसारखी दिसणारी बॉर्डर, जी पारंपरिक आहे.
बांगडी-मोर पैठणी: बांगडीच्या आकारात मोरांचे नक्षीकाम असते.
कडियाल पैठणी: इंटरलॉकिंग तंत्राने बनवलेली, ज्यामध्ये बॉर्डर आणि शरीराचे रंग वेगवेगळे असतात.
महाराणी पैठणी: जटिल आणि भव्य डिझाइन्ससह, विशेषतः लग्नासाठी वापरली जाते.
चंद्रकोर पैठणी: लहान चंद्रकोर नमुने संपूर्ण साडीवर विणलेले असतात.
पैठणी साडीची किंमत
पैठणी साडीची किंमत तिच्यावरील नक्षीकाम, वापरलेले साहित्य (रेशीम आणि जरी), आणि विणकामाच्या गुंतागुंतीवर अवलंबून असते. खऱ्या हातमाग पैठणीची किंमत १०,००० रुपयांपासून २ लाख रुपयांपर्यंत किंवा त्याहून अधिक असू शकते. मशीनवर बनवलेल्या पैठण्या स्वस्त (१,२०० ते ५,००० रुपये) असतात, परंतु त्यांचा दर्जा कमी असतो. जटिल नक्षीकाम किंवा खास जरी असलेल्या साड्या ३ लाख रुपयांपर्यंतही मिळतात. एक सहावारी पैठणी विणण्यासाठी ५०० ग्रॅम रेशीम आणि २५० ग्रॅम जरी लागते, तर नऊवारीसाठी याहून अधिक साहित्य लागते, ज्यामुळे किंमत वाढते.
अस्सल पैठणी कशी ओळखावी?
खरी हातमाग पैठणी आणि मशीन-मेड पैठणी यात फरक ओळखणे महत्त्वाचे आहे, कारण बाजारात बनावट पैठण्यांचा सुळसुळाट आहे.
हातमागावर तयार केलेल्या अस्सल पैठणीचे धागे पदर आणि काठाच्या दोन्ही बाजूंनी सारखेच दिसतात. विणकामात कुठेही धागे कापलेले दिसत नाहीत, विशेषतः बॉर्डर आणि पल्लू. मशीन-मेड पैठणी उलट केल्यावर वेगळी दिसते.
अस्सल पैठणीचे रंग खूप आकर्षक आणि उठावदार असतात.
खऱ्या पैठणीत वापरलेली जरी (सोन्याची किंवा चांदीची) कधीही काळी पडत नाही. बनावट पैठणीत कृत्रिम जरी वापरली जाते, जी कालांतराने काळी पडते.
हातमाग पैठणीवर बारीक आणि असमान विणकाम दिसते, तर मशीन-मेड पैठणी एकसमान आणि गुळगुळीत दिसते.
खरी पैठणी १०,००० रुपयांपेक्षा कमी किंमतीत मिळत नाही. स्वस्त पैठण्या बहुधा बनावट असतात.
खऱ्या पैठणीत मोर, पोपट, आणि फुलांचे नक्षीकाम हाताने केलेले असते, जे अत्यंत बारीक आणि गुंतागुंतीचे असते. मशीन-मेड पैठणीत नक्षी कमी स्पष्ट आणि यांत्रिक दिसते.
काही विक्रेते खऱ्या पैठणीबरोबर हातमाग प्रमाणपत्र देतात, जे साडीच्या अस्सलपणाची खात्री देते.
कशा प्रकारे जपून ठेवायची?
पैठणी साडी ही एक मौल्यवान वस्त्र आहे, जी योग्य काळजी घेतल्यास ३-४ पिढ्यांपर्यंत टिकू शकते. पैठणी साडी मलमलच्या कापडात गुंडाळून ठेवावी. प्लास्टिकच्या पिशवीत किंवा थेट कपाटात ठेवू नये, कारण त्यामुळे हवा खेळती राहत नाही. पैठणी ड्रायक्लीन करावी. पाण्याने धुतल्यास रेशीम आणि जरी खराब होऊ शकते. साडीवर थेट परफ्यूम किंवा डीओडरंट मारू नये, कारण त्यामुळे रंग आणि जरी खराब होऊ शकते. मिथेनॉलच्या गोळ्या साडीजवळ ठेवू नयेत, कारण त्यामुळे रेशीम खराब होऊ शकते. साडी हवेशीर आणि कोरड्या जागी ठेवावी, जेणेकरून बुरशी येणार नाही. पैठणीला पॉलिश करण्याची गरज नाही, कारण तिची नैसर्गिक चमक टिकते.
पैठणी साडी कुठे खरेदी करावी?
तुम्ही अस्सल पैठणी साडी येवला, नाशिक येथून खरेदी करु शकता. पैठणी साडीचे मुख्य उत्पादक केंद्र असल्याने, इथे तुम्हाला अस्सल आणि विविध प्रकारच्या पैठण्या चांगल्या किमतीत मिळतील.
या व्यतिरिक्त पैठण जिथे पैठणीचा उगम झाला, तिथेही काही पारंपरिक विणकर अजूनही पैठणी बनवतात.
पुणे, मुंबई, औरंगाबाद यांसारख्या शहरांमध्ये अनेक नामांकित दुकाने आहेत जी अस्सल पैठणी विकतात.
अनेक ऑनलाइन पोर्टल्स आणि पैठणीसाठी खास वेबसाइट्सवरही तुम्ही खरेदी करू शकता, पण तिथे अस्सल पैठणीची खात्री करून घेणे महत्त्वाचे आहे.
पैठणी साडी ही महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशाचा अविभाज्य भाग आहे. योग्य काळजी घेतल्यास पैठणी साडी पिढ्यानपिढ्या टिकते, आणि ती प्रत्येक मराठी महिलेच्या कपाटामधील अमूल्य ठेवा आहे.
