Narmada Parikrama हिंदू पुराणांमध्ये नर्मदा परिक्रमा यात्रेला खूप महत्त्व आहे. माँ नर्मदा, ज्याला रेवा नदी असेही म्हणतात, ही सर्वात लांब पश्चिमेकडील नदी आहे. ती अमरकंटक येथून उगम पावते, नंतर ओंकारेश्वरमधून जाते, गुजरातमध्ये प्रवेश करते आणि खंभातच्या आखातात वाहते. आध्यात्मिक पर्यटनाला चालना देण्यासाठी, मध्य प्रदेश सरकारने माँ नर्मदेच्या परिक्रमेसाठी उपक्रम हाती घेतले आहे. याची सुविधा जबलपूर, इंदूर आणि भोपाळ येथून मिळू शकते.
नर्मदा यात्रा का महत्त्वाची आहे- नर्मदाजी हे त्यागाचे अधिष्ठाता देवता आहेत. त्यांच्या पवित्रतेमुळे, चैतन्यशीलतेमुळे आणि मंगलमयतेमुळे संपूर्ण जग त्यांचे आदर करते आणि भक्तीने त्यांची पूजा करते. रहस्य आणि साहसाने भरलेली नर्मदा यात्रा खूप महत्त्वाची आहे.
नर्मदेचे उगमस्थान: अमरकंटकमधील कोटीतर्थ हे नर्मदेचे उगमस्थान आहे. येथे सुमारे 34 पांढऱ्या रंगाची मंदिरे आहेत. येथे नर्मदा उदगम कुंड आहे, जिथून नर्मदा नदी उगम पावते आणि वाहते. मंदिर संकुलात सूर्य, लक्ष्मी, शिव, गणेश, विष्णू इत्यादी देवी-देवतांची मंदिरे आहेत. समुद्रसपाटीपासून 3600 फूट उंचीवर असलेल्या अमरकंटकला नद्यांची जननी म्हटले जाते. येथून सुमारे पाच नद्या उगम पावतात ज्यामध्ये नर्मदा नदी, सोन नदी आणि जोहिला नदी या प्रमुख आहेत. नर्मदेला एकूण 41 उपनद्या आहेत. उत्तर किनाऱ्यावरून 19 आणि दक्षिण किनाऱ्यावरून 22. नर्मदा खोऱ्याचे पाणलोट क्षेत्र एक लाख चौरस किलोमीटर आहे. हे देशाच्या भौगोलिक क्षेत्रफळाच्या तीन टक्के आणि मध्य प्रदेशच्या क्षेत्रफळाच्या 28 टक्के आहे. नर्मदेच्या आठ उपनद्या 125 किलोमीटरपेक्षा जास्त लांबीच्या आहेत. उदाहरणार्थ- हिरण 188, बंजर 183 आणि बुधनेर 177 किलोमीटर. परंतु लांबीसह देब, गोई, करम, चोरळ, बेदा अशा अनेक मध्यम नद्यांची स्थितीही गंभीर आहे. उपनद्यांच्या पाणलोट क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड होत असल्याने, नर्मदेत मिळण्यापूर्वीच त्या त्यांचा प्रवाह गमावत आहेत.
नर्मदा यात्रा कधी सुरू होते?- नर्मदा परिक्रमा किंवा यात्रा दोन प्रकारे केली जाते. पहिली दर महिन्याला नर्मदा पंचक्रोशी यात्रा आणि दुसरी नर्मदेची प्रदक्षिणा. दर महिन्याला होणाऱ्या पंचक्रोशी यात्रेची तारीख कॅलेंडरमध्ये दिली जाते. ही यात्रा अमरकंटक, ओंकारेश्वर आणि उज्जैन या तीर्थक्षेत्रांपासून सुरू होते. ते जिथे सुरू होते तिथेच संपते.
नर्मदा तटावरील तीर्थस्थळ- नर्मदा तटावर अनेक तीर्थ स्थित आहे ज्यापैकी काही प्रमुख तीर्थ - अमरकंटक, मंडला, भेडाघाट, होशंगाबाद, नेमावर, ओंकारेश्वर, मंडलेश्वर, महेश्वर, शुक्लेश्वर, बावन गज, शूलपानी , गरुडेश्वर, शुक्रतीर्थ, अंकेश्वर, करनाली, चंदोद, शुकेश्वर, व्यसतीर्थ, अनसुयामाई तप स्थल, कंजेठा शकुंतला पुत्र भारत स्थल, सिनोर, अंगारेश्वर, धायडी कुंड आणि भृगु-कच्छ किंवा भृगु-तीर्थ आणि विमलेश्वर महादेव तीर्थ.
नर्मदा यात्रा परिक्रमा मार्ग- अमरकंटक, माई की बागिया ते नर्मदा कुंड, मंडला, जबलपूर, भेडाघाट, बर्मनघाट, पाटीघाट, मगरोल, जोशीपूर, चापनेर, नेमावार, नर्मदा सागर, पामाखेडा, धाव्रीकुंड, ओंकारेश्वर, बाल्केश्वर, इंदूर, मंडलेश्वर, महेश्वर, खालघाट, चिखलारा, धर्मराय, कातरखेडा, शुलापदी बुश, हस्तिसंगम, चापेश्वर, सरदार सरोवर, गरुडेश्वर, चांदोद, भरूच. यानंतर बिमलेश्वर, कोटेश्वर, गोल्डन ब्रिज, बुलबुलकांड, रामकुंड, बारवानी, ओंकारेश्वर, खंडवा, होशंगाबाद, सादिया, बर्मन, बर्गी, त्रिवेणी संगम, महाराजपूर, मांडला, दिंडोरी आणि नंतर पोंडी मार्गे अमरकंटक येथे परत.
का करावी नर्मदा परिक्रमा- गूढता आणि साहसाने भरलेला हा प्रवास खूप महत्त्वाचा आहे. पुराणांमध्ये या नदीचा रेवाखंड या वेगळ्या नावाने सविस्तर उल्लेख आहे. हिंदू धर्मात परिक्रमेला खूप महत्त्व आहे. परिक्रमा म्हणजे एखाद्या सामान्य जागेभोवती किंवा एखाद्या व्यक्तीच्या डाव्या बाजूने फिरणे. याला 'प्रदक्षिणा' असेही म्हणतात जे षोडशोपचार पूजेचा एक भाग आहे. नर्मदा परिक्रमा किंवा यात्रा ही एक धार्मिक यात्रा आहे. जो कोणी नर्मदा किंवा गंगेची परिक्रमा पूर्ण करतो त्याने त्याच्या आयुष्यातील सर्वात मोठे काम केले आहे. त्याच्या मृत्यूपूर्वी, त्याने प्रवास केला नसता तर आयुष्यात कधीही न कळलेल्या सर्व गोष्टी शिकल्या. नर्मदेच्या प्रदक्षिणेला अधिक महत्त्व आहे. नर्मदाजींच्या परिक्रमा यात्रेत एकीकडे गूढता, साहस आणि धोका आहे, तर दुसरीकडे ती अनुभवांचे भांडार देखील आहे. या सहलीनंतर तुमचे आयुष्य बदलेल. काही लोक म्हणतात की जर नर्मदाजीची परिक्रमा योग्यरित्या केली तर ती 3 वर्षे, 3 महिने आणि 13 दिवसांत पूर्ण होते, परंतु काही लोक ती 108 दिवसांत देखील पूर्ण करतात. यात्रेकरू सुमारे 1312 किलोमीटर अंतर दोन्ही तीरांवर सतत चालत परिक्रमा करतात. श्री नर्मदा परिक्रमेबद्दल माहिती देण्यासाठी तीर्थक्षेत्रांवर अनेक पुस्तिका उपलब्ध आहेत.
नर्मदाजी हे त्यागाचे अधिष्ठाता देवता आहेत. गंगाजी ज्ञानाच्या स्थापनेसाठी, यमुनाजी भक्तीसाठी, ब्रह्मपुत्रा तेजासाठी, गोदावरी समृद्धीसाठी, कृष्णा इच्छाशक्तीसाठी आणि सरस्वतीजी ज्ञानासाठी जगात आल्या आहेत. त्यांच्या पवित्रतेमुळे, जोमाने आणि शुभतेमुळे संपूर्ण जग त्यांचा आदर करते आणि त्यांची भक्तीभावाने पूजा करते. मानवी जीवनात पाण्याचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. हे महत्त्व जीवनाला स्वार्थ आणि परोपकाराशी जोडते. निसर्ग आणि मानव यांच्यात एक खोल नाते आहे. ही नदी जगातील पहिली नदी आहे जी इतर नद्यांच्या तुलनेत विरुद्ध दिशेने वाहते.
नर्मदा परिक्रमा कशाप्रकारे- तीर्थयात्रेसाठी शास्त्रीय सूचना अशी आहे की ती फक्त पायीच करावी. ही परंपरा अनेक ठिकाणी पाळली जात असल्याचे दिसते. पूर्वी धार्मिक लोक लहान-मोठे गट बनवून तीर्थयात्रेला जात असत. प्रवासाचे मार्ग आणि थांबे निश्चित होते. वाटेत भेटणाऱ्या गावांमध्ये, वाड्यांमध्ये, झोपड्यांमध्ये, खेड्यांमध्ये ते थांबायचे आणि विश्रांती घ्यायचे आणि कोणत्याही योग्य ठिकाणी रात्रीची विश्रांती घ्यायचे. तो जिथे थांबायचा तिथे तो धर्माबद्दल चर्चा करायचा आणि लोकांना गोष्टी सांगायचा; हा दिनक्रम सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत चालू असे. रात्रीच्या मुक्कामातही कथा कीर्तन आणि सत्संगाचा क्रम सुरू होता. बऱ्याचदा हे प्रवास नोव्हेंबरच्या मध्यात सुरू होतात.
नर्मदा परिक्रमा नियम
परिक्रमा प्रारंभ करण्यापूर्वी संकल्प
नर्मदेत दररोज स्नान, जलपान देखील नर्मदा नदीचे ग्रहण करावे
सात्विक आणि श्रद्धापूर्वक भोजन
दक्षिणेत देणगी स्वीकारू नका
जर कोणी तुम्हाला भक्तीभावाने अन्न पाठवत असेल तर ते स्वीकारा कारण पाहुणचार स्वीकारणे हे यात्रेकरूचे कर्तव्य आहे.
प्रसिद्ध आणि अलिप्त संत भोजन नव्हे तर भिक्षा ग्रहण करतात जे अमृत सदृश्य मानले गेले आहे
वाणीवर संयम
दररोज गीता, रामायण इत्यादी पाठ
चातुर्मासात परिक्रमा करू नका. देवशयनी आषाढ शुक्ल एकादशीपासून कार्तिक शुक्ल एकादशीपर्यंत सर्व गृहस्थांनी चातुर्मास व्रत पाळावे. नर्मदा प्रदक्षिणेचे रहिवासी दसऱ्यापासून विजयादशमीपर्यंत तीन महिने करतात.
वानप्रस्थी व्रत करावे, ब्रह्मचर्याचे पालन करावे
दक्षिण तीराची प्रदक्षिणा नर्मदेच्या काठापासून पाच मैलांपेक्षा जास्त अंतरावरून करू नये आणि उत्तर तीराची प्रदक्षिणा साडेसात मैलांपेक्षा जास्त अंतरावरून करू नये
नर्मदा कुठेही ओलांडू नका. नर्मदेत बेटे असलेल्या ठिकाणी जाऊ नका, परंतु जर नर्मदेला जोडणाऱ्या उपनद्या ओलांडायच्या असतील तर त्या फक्त एकदाच ओलांडा
प्रदक्षिणा पूर्ण झाल्यावर, कोणत्याही ठिकाणी भगवान शंकरजींना अभिषेक करा आणि जल अर्पण करा.
ब्राह्मण, साधु, आगन्तुकों, कन्या यांना दक्षिणा अवश्य द्या, मग आशीर्वाद घ्या.
शेवटी नर्मदाजींकडे चुकांसाठी क्षमा मागा.
