प्रस्तावना-
अहिल्याबाई होळकर या सेवाभावी, साधेपणा, सादगी, मातृभूमीच्या खऱ्या सेविका होत्या. इंदूर घराण्याची राणी बनल्यानंतरही अभिमान त्यांना शिवलाही नाही. एक स्त्री असूनही त्यांनी केवळ महिलांच्या उत्थानासाठीच काम केले नाही, तर पीडित मानवतेसाठी आपले जीवन समर्पित केले. त्या एक उज्ज्वल चारित्र्य असलेल्या, एक प्रेमळ आई आणि उदारमतवादी स्त्री होत्या
अहिल्याबाई होळकर यांचे चरित्र-
अहिल्याबाईंचा जन्म १७३५ मध्ये महाराष्ट्रातील पाथरी या गावी झाला. त्यांचे वडील माणकोजी सिंधिया हे सामान्य शेतकरी होते. अहिल्याबाई या माणकोजींच्या एकुलत्या एक अपत्य होत्या ज्यांनी साधेपणाने आणि धार्मिकतेचे जीवन जगले.
अहिल्याबाई साधारण कन्या होत्या. इंदूरचे महाराज मल्हारराव होळकर पूणे येथे आले होते आणि रामय पाथडरी गावातील शिवमंदिराजवळ थांबले होते. तेथे अहिल्या पूजेसाठी नियमित येत असत. त्यांच्या चेहऱ्यावरचे देवीसारखे तेज आणि साधेपणा पाहून मल्हाररावांनी त्यांच्या वडिलांना अहिल्याबाईंना आपली सून बनवण्याची विनंती केली.
अहिल्या यांच्या वडिलांनी होकार दिल्याच्या काही दिवसांनी अहिल्यांचा विवाह मल्हाररावांचे पुत्र खंडेराव यांच्याशी पार पडला. एक ग्रामीण मुलगी आता इंदूरची राणी बनली होती. राजवाड्यात पोहोचल्यानंतर अहिल्यांनी आपल्या जीवनातील साधेपणा सोडला नाही.
पती, सासू-सासरे आणि शिक्षकांची त्या अत्यंत प्रामाणिकपणे सेवा करत असे. त्यांची सेवा, जबाबदारी आणि कर्तव्यदक्षता पाहून मल्हाररावांनी निरक्षर अहिल्यांच्या शिक्षणाची व्यवस्था घरीच केली. शिक्षणात प्राविण्य मिळवल्यानंतर त्यांना राज्यकारभाराचे शिक्षणही दिले. त्यांचा आपल्या मुलापेक्षा आपल्या सुनेवर जास्त विश्वास होता.
लग्नानंतर अहिल्या यांना एक मुलगा आणि एक मुलगी झाली. मुलाचे नाव मालेराव आणि मुलीचे नाव मुक्ताबाई. त्यावेळी मराठे हिंदू राज्याच्या विस्तारात गुंतले होते. ते सर्व राजांकडून चौथ गोळा करायचे, पण भरतपूरच्या जाटांनी चौथ देण्यास नकार दिला. मग मल्हाररावांनी त्यांच्या पुत्र खंडेराव यांच्यासह भरतपूरवर हल्ला केला.
या संघर्षात खंडेराव मरण पावले. वयाच्या २९ व्या वर्षी त्या विधवा झाल्या होत्या. पतीच्या निधनानंतर त्यांना जीवन संपवायचे होते. त्यांच्या सासू-सासर्‍यांनी त्यांना असे करण्यापासून रोखले. मल्हाररावांनी राज्याचा कारभार अहिल्यांकडे सोपवला. अहिल्या स्वतः त्यांच्या सतरा वर्षांच्या पत्रु मालेराव यांना गादीवर बसवून संरक्षक बनल्या.
दरम्यान उत्तर भारतातील एका मोहिमेत मल्हाररावांचा कानवी दुखण्याने मृत्यू झाला. सासरांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्यांच्या स्मरणार्थ इंदूर आणि इतर ठिकाणी विधवा, अनाथ आणि अपंगांसाठी आश्रम सुरू केले. कन्याकुमारीपासून हिमालयापर्यंत, द्वारकापासून पुरीपर्यंत अनेक मंदिरे, घाट, तलाव, पायऱ्या, धर्मादाय संस्था, धर्मशाळा, विहिरी, उपहारगृहे उघडली गेली.
काशीचे प्रसिद्ध विश्वनाथ मंदिर आणि महेश्वरची मंदिरे आणि घाट बांधा. साहित्यिक, गायक, कलाकार यांनाही त्यांनी आश्रय दिला. अहिल्याबाईंनी आपल्या राज्याच्या संरक्षणासाठी शिस्तबद्ध सैनिक आणि महिला सैन्याच्या तुकड्या बनवल्या होत्या, ज्यांना युरोपियन आणि फ्रेंच शैलीत प्रशिक्षण देण्यात आले होते.
अहिल्याबाईंचा मुलगा अतिशय विलासी, क्रूर, स्वार्थी आणि प्रजापीड होता. त्यांची ही कृत्ये पाहून अहिल्याबाईंचे मन खूप दुःखी व्हायचे. राज्यकारभाराची सूत्रे सक्षम व्यक्तीच्या हाती असावीत, अशी त्यांची इच्छा होती. एक वर्ष उलटून गेल्यानंतर विलासी मालेराव यांचे निधन झाले.
अहिल्याबाईंनी इंदूरचा कारभार आपल्या हातात घेतला आणि गंगाधर नावाच्या माणसाला मंत्री केले. पण गंगाधर राव, काका रघुनाथ रावांसह इंदूरवर कूच केले. अहिल्या यांच्या सैन्यासमोर तो न लढता घाबरून पळून गेला. या काळात त्यांच्या राज्यात चोर, डाकूंची दहशत पसरली होती.
म्हणून अहिल्याबाईंनी जाहीर केले की जो कोणी या लुटारूंना दडपून टाकेल, त्यासोबत त्या आपल्या पुत्री मुक्ताबाईशी लग्न लावून देतील. यशवंतराव या धाडसी तरुणाने हा पुढाकार घेतला, ज्याची पूर्तता करून अहिल्याबाईंनी मुक्ताचा त्यांच्याशी विवाह केला. त्यामुळे राज्यात शांतता प्रस्थापित झाली.
उपसंहार-
अहिल्याबाईंनी आपल्या राज्यातील सावकार, व्यापारी आणि कारागीर यांना आर्थिक क्षेत्रात प्रोत्साहन देऊन राज्याची आर्थिक स्थिती सुधारली. यानंतर त्यांनी काही करांमध्ये सवलत दिली. गाय संस्कृती आणि फळबागांना प्रोत्साहन मिळाल्याने त्यांच्या राज्यात दूध, दही, तूप, फुले, फळे यांची कधीच कमतरता नव्हती.
अहिल्याबाईंनी अनाथाश्रम, वाचनालय, शाळा, दवाखाने, धर्मादाय शाळा स्थापन केल्या. त्याने अनेक प्रकारच्या दुष्कृत्यांचा आणि कुप्रथांचा अंत केला. दरम्यानच्या काळात त्यांचे जावई यशवंतराव मरण पावले असले तरी त्यांच्या वियोगात मुक्ताबाईंनी आत्मदहन केले.
या आघातामुळे अहिल्याबाईंची सासू आणि सून नाथू यांचेही निधन झाले. मानवतेची सेवा करणे, प्रजेला आनंद आणि शांतीपूर्ण शासन देणे यातच अहिल्याबाईंना आपल्या जीवनाचा अर्थ समजला. अशाप्रकारे १३ ऑगस्ट १७९५ रोजी वयाच्या ७२ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. अनेक आघात सोसूनही त्यांनी अनेक महान गोष्टी केल्या आणि सर्वांसमोर आदर्श निर्माण केला आहे.
