स्वर साम्राज्ञी, बुलबुले हिंद नाइटिंगेल अशी सर्व विशेषणे लता मंगेशकरांसाठी नेहमीच अपुरी वाटतात. महाराष्ट्रातील एक थिएटर कंपनी चालवणारे, त्यांच्या काळातील प्रसिद्ध कलाकार दीनानाथ मंगेशकर यांची थोरली मुलगी लता यांचा जन्म 28 सप्टेंबर 1929 रोजी इंदूर येथे झाला.
हिंदी चित्रपटसृष्टीत क्वचितच एखादी मोठी तारिका असेल जिला लता मंगेशकर यांनी आपला आवाज दिला नसेल. लतादीदींनी 20 हून अधिक भारतीय भाषांमध्ये 30 हजारांहून अधिक गाणी गायली आहेत, 1991 मध्येच गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डने जाणले की त्या जगातील सर्वाधिक रेकॉर्ड केलेली गायिका आहेत.
भजन असो, गझल असो, कव्वाली शास्त्रीय संगीत असो की सामान्य चित्रपट गाणी, लतादीदींनी सर्वाना सारख्याच प्रभुत्वाने गायले. लता मंगेशकर यांच्या गायिकेच्या चाहत्यांची संख्या लाखात नाही तर कोटींमध्ये आहे आणि त्यांच्या अर्धशतकाच्या कारकिर्दीत त्यांना कुठीही टक्कर देऊ शकलं नाही.
कठीण सुरुवात
भारत छोडो आंदोलन शिगेला पोहोचले असताना 1942 मध्ये केवळ 13 वर्षांच्या लतादीदींना सोडून त्यांचे वडील हे जग सोडून गेले, संपूर्ण कुटुंब चालवण्याची जबाबदारी त्यांच्या खांद्यावर आली.
उस्ताद अमान अली खान आणि अमानत खान यांच्याकडून संगीताचे धडे घेतलेल्या लतादीदींना उदरनिर्वाहासाठी संघर्ष करावा लागला, त्यांनी 1942 मध्ये 'किती हासिल' या मराठी चित्रपटातील गाणे गाऊन कारकिर्दीची सुरुवात केली, परंतु नंतर हे गाणे चित्रपटातून काढून टाकण्यात आले.
पाच वर्षांनंतर भारत स्वतंत्र झाला आणि लता मंगेशकर यांनी हिंदी चित्रपटात गाणे गायला सुरुवात केली, 'आपकी सेवा में' हा पहिला चित्रपट होता जो त्यांनी आपल्या गायनाने सजवला होता पण त्यांच्या गाण्याने विशेष चर्चा झाली नाही.
लतादीदींचा भाग्य 1949 मध्ये पहिल्यांदा चमकलं आणि असे चमकलं की मग असं दुसरं कधीच सापडलं नाही. त्याच वर्षी 'बरसात', 'दुलारी', 'महल' आणि 'अंदाज' असे चार चित्रपट प्रदर्शित झाले.
'महल' मध्ये त्यांनी गायलेल्या 'आयेगा आने वाला आयेगा' या गाण्यानंतर लगेचच हिंदी चित्रपटसृष्टीने ओळखले की हा नवा आवाज खूप पुढे जाईल, ज्या काळात हिंदी चित्रपट संगीताला शमशाद बेगम, नूरजहाँ आणि जोहराबाई अंबालेवाली सारखे वजनदार आवाज असणार्‍या गायिकांची राजवट चालू होती.
लता मंगेशकर यांना सुरुवातीच्या काळात खूप संघर्ष करावा लागला, अनेक चित्रपट निर्माते आणि संगीत दिग्दर्शकांनी त्यांचा आवाज खूप बारीक असल्याचे सांगून त्यांना गाण्याची संधी नाकारली.
लांब प्रवास
लता मंगेशकर यांनी ओपी नय्यर, मदनमोहन यांच्या गझल आणि सी रामचंद्र यांच्या भजनांशिवाय प्रत्येक मोठ्या संगीतकारांसोबत काम केले असून त्यांनी लोकांच्या मनावर आणि हृद्यावर अमिट छाप सोडली आहे.
पन्नासच्या दशकात नूरजहाँ पाकिस्तानात गेल्यानंतर लता मंगेशकर यांनी हिंदी चित्रपटाच्या पार्श्वभूमीत एक अखंड साम्राज्य प्रस्थापित केले, त्यांच्यासमोर कधीही ठोस आव्हान देणारी गायिका नव्हती.
अतुलनीय आणि नेहमीच शीर्षस्थानी असूनही लता दीदींनी नेहमीच उत्कृष्ट गायनासाठी रियाझचे नियम पाळले, त्यांच्यासोबत काम करणार्‍या प्रत्येक संगीतकाराने सांगितले की त्यांनी नेहमीच कठोर परिश्रम घेत गाण्यात जीव ओतले.
चित्रपटसृष्टीतील सर्वात मोठा सन्मान दादासाहेब फाळके पुरस्कार आणि देशाचा सर्वोच्च सन्मान 'भारतरत्न' लता मंगेशकर यांना मिळाला असला तरी करोडो चाहत्यांमध्ये त्यांचा दर्जा आदरणीय व्यक्तिमत्त्वाचा आहे, हा लतादीदींचा सर्वात मोठा पुरस्कार आहे.
