सिंधू घाटी आणि दिवाळी: ताज्या संशोधनानुसार, सिंधू संस्कृती सुमारे 8000 वर्षे जुनी आहे. म्हणजेच सिंधू खोऱ्यातील लोक ख्रिस्तापूर्वी 6 हजार वर्षे जगले. म्हणजे रामायण काळाच्याही आधी. सिंधू संस्कृतीच्या उत्खननात मातीचे दिवे सापडले आहेत आणि 3500 ईसापूर्व मोहेंजोदारो संस्कृतीच्या उत्खननात सापडलेल्या इमारतींमध्ये दिवे ठेवण्यासाठी कोनाडे बनवले गेले आहेत. मोहेंजोदारो संस्कृतीच्या अवशेषांमध्ये सापडलेल्या मातीच्या मूर्तीनुसार मुख्य प्रवेशद्वारावर प्रकाश टाकण्यासाठी कोनाड्यांची मालिका होती, त्यावेळीही दिवाळी साजरी केली जात असे. त्या मूर्तीमध्ये मातृदेवतेच्या दोन्ही बाजूला दिवे जळताना दिसतात. यावरून आपोआप सिद्ध होते की ही सभ्यता ही हिंदू संस्कृती होती ज्याने दिवाळीचा सण साजरा केला.
धार्मिक कथांनुसार, 14 वर्षांच्या वनवासानंतर भगवान राम अयोध्येत परतले तेव्हा अयोध्येतील लोकांनी त्यांचे दिवे लावून स्वागत केले. हा दिवस आश्विन महिन्यातील अमावास्येचा दिवस होता.
हिंदू धर्मात, देवी लक्ष्मीचा जन्म कार्तिक महिन्याच्या अमावस्येला समुद्रमंथनादरम्यान झाला होता. त्यामुळे दिवाळीच्या दिवशी लक्ष्मीची पूजा केली जाते.
जैन धर्मात दिवाळी हा महावीर स्वामींचा निर्वाण दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस कार्तिक अमावस्या म्हणून ओळखला जातो.
कथोपनिषदात यम-नचिकेताची घटना आढळते. एका मान्यतेनुसार, मृत्यूवर अमरत्वाचा विजय झाल्याचे ज्ञान देऊन नचिकेताच्या पुनरागमनाचा आनंद साजरा करण्यासाठी तेथील लोकांनी तुपाचे दिवे लावले होते.
दिवाळीच्या दिवशी लोक घरे सजवतात, स्वच्छ करतात आणि दिवे लावतात.
दिवाळीच्या दिवशी व्यवसायात तेजी येते. लोक आपले घर, कपडे, दागिने, खाद्यपदार्थ सजवण्यासाठी खर्च करतात.