अश्विन शुक्ल दशमीला साजरा होणारा दसरा हा हिंदूंचा प्रमुख सण आहे. दसरा हा सण असत्यावर सत्याचा विजय म्हणून साजरा केला जातो. या सणाला विजयादशमी असे देखील म्हणतात. हा सण शौर्याचा उपासक आहे. हा सण म्हणजे भारतीय संस्कृतीची शौर्याची पूजा आहे. व्यक्ती आणि समाजाच्या रक्तात शौर्य प्रकट व्हावे म्हणून दसऱ्याचा सण साजरा केला जातो.
विजयोत्सव- मर्यादा पुरुषोत्तम भगवान श्री राम यांनी या दिवशी दशानन रावणाचा वध केला असे मानले जाते. त्या असत्यावर सत्याचा विजय म्हणून हा सण साजरा केला जातो. देशात दसरा किंवा विजयादशमी हा सण मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो.
दसरा ही तिथी वर्षातील सर्वांत शुभ साडेतीन मुहूर्तांपैकी असल्याचे मानले जाते. या दिवशी लोक मुहूर्त न बघता नवीन कामाला सुरुवात करतात. या दिवशी शस्त्र पूजन, वाहन पूजन केले जाते. प्राचीन काळी राजे या दिवशी विजयासाठी प्रार्थना करायचे आणि रण यात्रेला जात असे.
दसरा या शब्दाची उत्पत्ती- दसरा किंवा विजयादशमी हा शब्द 'दश' (दहा) आणि 'अहं' या शब्दापासून बनला आहे. दसरा सणाच्या उत्पत्तीबद्दल अनेक गृहितकं मांडली गेली आहेत. काही लोकांच्या मते हा शेतीचा सण आहे. दसऱ्याला सांस्कृतिक पैलूही आहे.
भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. जेव्हा शेतकरी आपल्या शेतात सोनेरी पीक उगवल्यानंतर अन्नधान्याची संपत्ती घरी आणतात, तेव्हा त्याच्या आनंदाचा साजरा करण्यासाठी आणि या प्रसंगी देवाचे आभार मानण्यासाठी पूजा केली जाते. तर काही लोकांच्या मतानुसार हे रण यात्रेचे द्योतक आहे, कारण दसऱ्याच्या वेळी पाऊस थांबतो, नद्यांना पूर येणे थांबते आणि वातावरणात बदल घडत असतात.
हा सण नवरात्रीशी देखील संबंधित आहे कारण हा सण नवरात्रीनंतर साजरा केला जातो आणि महिषासुराविरुद्ध देवीच्या धाडसी कृत्यांचाही त्यात उल्लेख करण्यात आला आहे.
नवरात्रीच्या दहाव्या दिवशी दसरा किंवा विजया दशमी साजरी केली जाते. या दिवशी रामाने रावणाचा वध केला होता.
राम-रावण युद्ध- रावण राम यांची पत्नी माता सीतेचे अपहरण करून लंकेला गेला होता. भगवान राम हे युद्धाची देवी दुर्गा देवीचे भक्त होते, त्यांनी युद्धादरम्यान पहिले नऊ दिवस दुर्गा देवीची पूजा केली आणि दहाव्या दिवशी दुष्ट रावणाचा वध केला. त्यामुळे विजयादशमी हा दिवस अत्यंत महत्त्वाचा आहे. रामाच्या विजयाचे प्रतीक असलेल्या या सणाला 'विजयादशमी' म्हणतात.
मेळ्याचे आयोजन- दसरा सण साजरा करण्यासाठी वेगवेगळ्या ठिकाणी मोठ्या जत्रेचे आयोजन केले जाते. लोक आपल्या कुटुंबासह, मित्रांसह येथे येतात आणि खुल्या आकाशाखाली जत्रेचा पूर्ण आनंद घेतात. जत्रेत बांगड्यांपासून खेळणी आणि कपड्यांपर्यंत विविध वस्तूंची विक्री होते. यासोबतच ही जत्रा चविष्ट पदार्थांनी भरलेली असते.
रामलीला आणि रावण वध- रामलीलाही यावेळी आयोजित केली जाते. रावणाचा मोठा पुतळा बनवून त्याचे दहन केले जाते. दसरा किंवा विजयादशमी हा भगवान रामाचा विजय म्हणून किंवा दुर्गापूजा म्हणून साजरा केला जातो, दोन्ही रूपात तो शक्ती-पूजा, शस्त्रपूजा, आनंद, आणि विजयाचा उत्सव आहे. रामलीलामध्ये ठिकठिकाणी रावण वध केला जातो.
शक्तीचा उत्सव- शारदेय नवरात्री, शक्तीच्या उपासनेचा उत्सव अनादी काळापासून प्रतिपदा ते नवमीपर्यंत नऊ तिथी, नऊ नक्षत्रे, नऊ शक्तींच्या नवधा भक्तीने साजरी केली जात आहे. या निमित्ताने नवरात्रीचे नऊ दिवस लोक जगदंबेच्या विविध रूपांची पूजा करतात आणि शक्तीशाली राहण्याची प्रार्थना करतात. भारतीय संस्कृती नेहमीच शौर्य आणि पराक्रमाची समर्थक राहिली आहे. दसरा हा सणही शक्तीचे प्रतीक म्हणून साजरा केला जाणारा सण आहे.
वाईटावर विजयाचा सण- या दिवशी क्षत्रियांच्या ठिकाणी शस्त्रांची पूजा केली जाते. या दिवशी रावण, त्याचा भाऊ कुंभकर्ण आणि मुलगा मेघनाद यांच्या पुतळ्यांचे दहन केले जाते. कलाकार राम, सीता आणि लक्ष्मणाचे रूप धारण करतात आणि फटाक्यांनी भरलेल्या अग्निबाणांनी या पुतळ्यांवर बाण चालवतात. पुतळ्याला आग लागताच धुराचे लोट जळू लागतात आणि त्यातील फटाके फुटू लागतात आणि त्यामुळे रावणाचा दहन होतो. हा सण वाईटावर चांगल्याचा विजय दर्शवतो.
सर्व वाईटाचा त्याग करून सदैव चांगुलपणाच्या मार्गावर चालले पाहिजे, अशी शिकवणही दसरा सण देतो. दसऱ्याचा सण आपल्याला वासना, क्रोध, लोभ, आसक्ती, मत्सर, अहंकार, आळस, हिंसा आणि चोरी या कारच्या पापांचा त्याग करण्याची प्रेरणा देतो.