महामृत्युंजय मंत्र, महान मृत्यू-विजय मंत्र, ज्याला त्र्यंबकम मंत्र देखील म्हणतात, हा ऋग्वेदातील एक श्लोक आहे. हे त्र्यंबका त्रिमूर्ती असलेल्याला रुद्राचे नाव याला संबोधित केले आहे. हा श्लोक यजुर्वेदातही आढळतो. गायत्री मंत्रासोबत, हा समकालीन हिंदू धर्मातील सर्वात व्यापकपणे ज्ञात मंत्र आहे. मृत्युंजय म्हणून शिवाला समर्पित केलेला महान मंत्र ऋग्वेदात आढळतो. याला महामृत्युंजय मंत्र म्हणतात अर्थात मृत्यूवर विजय मिळवणारा.
या मंत्राला अनेक नावे आणि रूपे आहेत.
* याला रुद्र मंत्र म्हणतात, जो शिवाच्या ज्वलंत पैलूला सूचित करतो;
* त्र्यंबकम मंत्र, जो शिवाच्या तीन डोळ्यांना सूचित करतो आणि कधीकधी त्याला मृत्यु-संजीवनी मंत्र म्हणून संबोधले जाते कारण हे पुरातन ऋषी शुक्राला कठोर तपश्चर्या पूर्ण केल्यानंतर दिलेले "जीवन-पुनर्स्थापना" मंत्र आहे.
ऋषींनी महामृत्युंजय मंत्राला वेदांचे हृदय म्हटले आहे.
* चिंतन आणि ध्यानासाठी वापरल्या जाणार्‍या अनेक मंत्रांपैकी हा मंत्र गायत्री मंत्रासोबत सर्वोच्च स्थानावर आहे.
महा मृत्युंजय मंत्राचा शब्दशः अर्थ
त्र्यंबकम अर्थ: तीन डोळे असलेला (कर्मकार)
यजमाहे: आम्ही आमच्या आदरणीयांची पूजा करतो, सन्मान करतो.
सुगंधीम: गोड-गंध, सुवासिक (कर्म)
पुष्टीकरण: चांगल्या पोषणयुक्त अवस्थेची परिपूर्णता, एक भरभराट, समृद्ध जीवन.
वर्धनम्: जो पोषण करतो, शक्ती देतो, वाढवतो (आरोग्य, संपत्ती, आनंदात); जो आनंद करतो आणि आरोग्य देतो, एक चांगला माळी.
उर्वारुकम : कामगार.
इव: सारखे, यासारखे.
बंधना: देठ (लौकाचा); ("खोडपासून" पाचवे वळण - प्रत्यक्षात शेवटापेक्षा लांब - जे संधि मार्गे ना/अनुस्वरामध्ये रूपांतरित होते).
मृत्युर: मृत्यूपासून.
मुक्षिया: आम्हाला मुक्त करा.
मा: न
अमृता: अमरत्व, मोक्ष
साधे भाषांतर
जीवनातील गोड परिपूर्णतेचे पोषण आणि वृद्धिंगत करणाऱ्या तीन डोळ्यांच्या वास्तवाचे आपण चिंतन करतो. कामगाराप्रमाणे, आपण त्याच्या देठापासून वेगळे (मुक्त) आहोत, अमरत्वापासून नाही तर मृत्यूपासून.
महा मृत्युंजय मंत्राचा अर्थ
» आपण तीन नेत्र असलेल्या शिवाची पूजा करतो, जो संपूर्ण जगाचा उद्धार करतो. जगात सुगंध पसरवणारे भगवान शिव आम्हाला मोक्ष नव्हे तर मृत्यूपासून मुक्त कर.
» महामृत्युंजय मंत्राच्या वर्णाचा (उच्चार) अर्थ महामृत्युंजय मंत्रातील अक्षरे, वाक्य चरण, अर्ध-ऋचा आणि पूर्ण-ऋचा- या सहा भागांचे वेगवेगळे अर्थ आहेत.
» ओम त्र्यंबकम मंत्रामध्ये ३३ अक्षरे आहेत जी महर्षि वशिष्ठांच्या मते देवतांच्या ३३ वर्गांची (प्रकार) प्रतीके आहेत.
» त्या तेहतीस देवतांमध्ये 8 वसु, 11 रुद्र आणि 12 आदित्य, 1 प्रजापती आणि 1 शतकर आहेत.
» या तेहतीस श्रेणीतील देवतांच्या सर्व शक्ती महामृत्युंजय मंत्रामध्ये सामावलेल्या आहेत. जो प्राणी महामृत्युंजयाचा पाठ करतो त्याला दीर्घायुष्य प्राप्त होते. यासोबतच तो निरोगी, ऐश्वर्याने संपन्न आहे.
महामृत्युंजय पठण करणारी व्यक्ती सर्वच बाबतीत सुखी आणि समृद्ध बनते. भगवान शंकराच्या कृपेचा अमृताचा वर्षाव सतत होत राहतो.
त्रि-ध्रुवसु हे मेंदूत वसलेले प्राणाचे प्रतीक आहे.
यम-अध्वरासु हा मुखात स्थित प्राणाचा कर्ता आहे.
ब- सोम हे दक्षिण कानात वसलेले वसु शक्तीचे लक्षण आहे.
कमी - डाव्या कानात वसलेले पाणी हे वसु देवतेचे लक्षण आहे.
य - वायु हे दक्षिण भुजामध्ये वसलेले वसुचे चिन्ह आहे.
जा - अग्नी हे वसुचे चिन्ह आहे, जे डाव्या हातामध्ये स्थित आहे.
म - प्रत्युवश हे दक्षिण भुजेच्या मध्यभागी स्थित वसु शक्तीचे लक्षण आहे.
हे - प्रयत्न वसु मणिबंधात स्थित आहे.
सु-विरभद्र रुद्र हे प्राणाचे प्रतीक आहे. हे उजव्या हाताच्या बोटाच्या मुळाशी स्थित आहे.
ग - शुंभ हे रुद्राचे चिन्ह आहे, उजवा हात बोटाच्या पुढच्या भागात स्थित आहे.
न्धिम्-गिरीश हे रुद्र शक्तीचे मूळ आहे. डाव्या हाताच्या कोरमध्ये स्थित आहे.
पु - अजैक पट हे रुद्र शक्तीचे लक्षण आहे. बाम हाताच्या मध्यभागी स्थित आहे.
ष्टि - अहरबुध्यात् हे रुद्राचे लक्षण आहे, बाम हस्ताच्या मणिबंधात स्थित आहे.
व- पिनाकी रुद्र हे जीवनाचे प्रतीक आहे. हे डाव्या हाताच्या बोटाच्या पायथ्याशी स्थित आहे.
र्ध-भवानीश्वर हे रुद्राचे चिन्ह आहे, बाम हाताच्या बोटाच्या पुढच्या भागात स्थित आहे.
नम्-कपाली हे रुद्राचे प्रतीक आहे. हे उरु मूळचे आहे.
उ- दिक्पती हे रुद्राचे भूत आहे. यक्ष जनु येथे स्थित आहे.
र्वा - स्थनु हा यक्ष खाडीत वसलेला रुद्राचा घोटक आहे.
रु-भार्ग हा रुद्राचा घोटक आहे, जो चक्ष पाडांगुलीच्या मुळाशी आहे.
क - धता हा यक्षाच्या पाऊलखुणांच्या पुढच्या भागात वसलेला आदित्यदांचा घोटक आहे.
मि - आर्यमा हा आदित्यदचा घोटक आहे जो डाव्या उरुमूळात वसलेला आहे.
व - मित्रा हा आदित्यदाचा भूत आहे जो डाव्या जनूमध्ये स्थित आहे.
ब - वरुणादित्यचे चिन्ह आहे जे डाव्या गल्फामध्ये स्थित आहे.
न्धा - अंशु हा आदित्याचा राक्षस आहे. हे वाम पडंगुलीच्या मुळाशी वसलेले आहे.
नात् - हे भगदित्याचे लक्षण आहे. डाव्या पायाच्या बोटांच्या पुढच्या भागात स्थित.
मृ- हे विवस्वन (सूर्य) चे चिन्ह आहे जे दक्षाच्या बाजूला स्थित आहे.
र्त्यो् - दंडादित्याचे लक्षण आहे. डाव्या बाजूच्या भागात स्थित.
मु - पुषादित्याचे प्रतीक आहे. हे पागे भागा येथे आहे.
क्षी-पर्जन्या हे आदित्यचे लक्षण आहे. नाभी साइटवर स्थित आहे.
य - तवनाष्टन हे आदित्यधाचे लक्षण आहे. गुहा भागात स्थित आहे.
मां - विष्णू हा आदित्यचा राक्षस आहे, हे शक्तिरूप दोन्ही भुजांमध्ये स्थित आहे.
मृ - हा प्रजापतीचा घोटक आहे जो कंठाच्या भागात स्थित आहे.
तात् - अमित हे हृदयाच्या प्रदेशात वसलेले वस्तकाराचे लक्षण आहे.
वर उल्लेखिलेल्या ठिकाणी वसु आदित्य इत्यादी देवता आपल्या पूर्ण शक्तीनिशी विराजमान आहेत.
जो व्यक्ती महामृत्युजय मंत्राचा श्रद्धेने जप करतो, त्याच्या शरीराचे अवयव (देवता किंवा वसु किंवा आदित्य कुठेही असतील) सुरक्षित राहतात.
मंत्राच्या श्लोकांच्या शक्ती ज्याप्रमाणे मंत्रामध्ये वेगवेगळ्या वर्णांच्या (अक्षरांच्या) शक्ती असतात. त्याचप्रमाणे वेगवेगळ्या पदांनाही अधिकार असतात.
त्र्यंबकम - डोक्यात वसलेल्या त्रैलोक्यक शक्तीची जाणीव देते.
यज - हे सुगंधी शक्तीचे लक्षण आहे जे समोरच्या भागात स्थित आहे.
माहे - माया म्हणजे कानात वसलेली शक्ती.
सुगंधी - सुगंध नाकपुड्यात (नाक) वसलेली शक्ती दर्शवते.
पुष्टी - पुरंदिरी म्हणजे तोंडात वसलेली शक्ती.
वर्धनम् - कंठात वसलेली वंशकारी शक्ती दर्शवते.
उर्वा - हृदयात वसलेली उर्ध्देक शक्ती दर्शवते.
रुक - रुक्तदावती म्हणजे नाभीत वसलेली शक्ती. मिव रुक्मावती कापलेल्या भागात वसलेल्या शक्तीचा अर्थ देते.
बंधनात - बारबारी म्हणजे गुप्त भागात असलेली शक्ती.
मृत्यो: - मंत्रवती ही शक्ती दर्शवते जी उरुवदयात स्थित आहे.
मुक्षीय - मुक्तीकारी शक्ती दर्शवते जी जानुवदोय येथे स्थित आहे.
मा - दोन्ही मांड्यांमध्ये स्थित असलेल्या मस्कितासह महाकालेशाचे चिन्ह आहे.
अमृतात - अमृतवती म्हणजे पायाच्या तळव्यात वसलेली शक्ती.
महामृत्युंजय प्रयोगाचे फायदे
कलौकलिमल ध्वंयस सर्वपाप हरं शिवम्।
येर्चयन्ति नरा नित्यं तेपिवन्द्या यथा शिवम्।।
स्वयं यजनित चद्देव मुत्तेमा स्द्गरात्मवजै:।
मध्यचमा ये भवेद मृत्यैतरधमा साधन क्रिया।।
देव पूजा विहीनो य: स नरा नरकं व्रजेत।
यदा कथंचिद् देवार्चा विधेया श्रध्दायान्वित।।
जन्मचतारात्र्यौ रगोन्मृदत्युतच्चैरव विनाशयेत्।
कलियुगात फक्त भगवान शिवाची पूजा फलदायी असते. सर्व पाप-दुःख, भय, शोक इत्यादी दूर करण्यासाठी महामृत्युंजय पद्धत सर्वोत्तम आहे.