अध्याय सहावा - श्लोक १ ते ५०
॥ श्री गणेशाय नमः ॥
जयजय जदद्वंद्या वेदसारा ॥ अनंगदहनहृदयविहारा ॥ कमलोद्भवजनका परात्परा । अगोचरा निरुपाधिका ॥१॥
इच्छामात्रें प्रचंड ॥ मायेनें रचिलें ब्रह्मांड ॥ चौऱ्यांशीं लक्ष योनि उदंड ॥ जीव आंत भरियेले ॥२॥
ते जीव विसरूनि तूंतें ॥ भुलले देखोनि विषयांतें ॥ म्हणोनी विसरलें निजपदांतें ॥ अहंमतीनें भुलोनियां ॥३॥
शब्दविषय घेतां कानें ॥ कुरंग वेचिला समूळ प्राणें ॥ स्पर्शविषय सेवितां वारणें ॥ अंकुशें आकर्षोनि हिंडविती ॥४॥
रूपविषय देखतां पतंग ॥ करी आपला देहत्याग ॥ रसविषय मीन सवेग ॥ गळ गिळोनि मुके प्राणा ॥५॥
गंधविषयें मिलिंद भुलोन ॥ कमळकोशीं वेंची प्राण ॥ ते पांचहि विषय संपूर्ण ॥ भोगिती जाण मानव हे ॥६॥
तुज विसरोनि श्रीरामा ॥ जीव भुलले देहगेहधनकामा ॥ त्यांसी तारावया पूर्णब्रह्मा ॥ दशरथात्मज जाहलासी ॥७॥
पंचमाध्यायाचे अंती कथा ॥ दशरथें राम दिधला गाधिसुता ॥ यावरी वर्तलें तें तत्वतां ॥ ऐका आतां सावधान ॥८॥
गुरूशी शरण रिघाला रघुनाथ ॥ हे कथा वाल्मीकें कथिली अद्भुत ॥ तो बृहद्वसिष्ठग्रंथ ॥ छत्तीस सहस्र श्र्लोक पैं ॥९॥
समुद्राऐसा थोर ग्रंथ ॥ त्यांतील सार सांगों मुख्यार्थ ॥ जैसें भागीरथींतून तृषार्थ ॥ पाणी सेवी अंजुळीनें ॥१०॥
सागरामाजी बुडी देऊन ॥ काढिती सतेज मुक्ते वेंचून ॥ कीं यायकांसी सांपडे अपार धन ॥ परी यथाशक्ति मोट बांधी ॥११॥
देखिला अन्नाचा पर्वत ॥ परी आपणापुरतेंच घे क्षुधार्त ॥ तैसा बृहद्वासिष्ठग्रंथ ॥ त्यांतील गृह्यार्थ ऐका हो ॥१२॥
वाल्मीकाचीं उच्छिष्ट उत्तरें ॥ तींच परिसा तुम्ही सादरें ॥ श्रोते म्हणती उच्छिष्ट खरें ॥ तरी तेंच कांहो बोलतां ॥१३॥
पराचें उच्छिष्ट अंगिकारा ॥ कदा न करिती श्रोते चतुरा ॥ संदेहधनुष्य घेऊनि थोर ॥ प्रश्र्नाक्षरशर सोडिती ॥१४॥
तों वक्त्यानें स्फूर्तिधनुष्य घेऊन ॥ शास्त्रसंमत टाकोनि बाण ॥ प्रश्र्नाक्षरशर निवारून ॥ संदेहधनुष्य छेदिलें ॥१५॥
वक्ता म्हणे ऐका सावधान ॥ कोणतें उच्छिष्ट घेती सज्जन ॥ तरी तें मधुमक्षिकांचें उच्छिष्ट पूर्ण ॥ मधु आवडे देवांतें ॥१६॥
वत्स आधीं करी दुग्धपान ॥ तें अवश्य घ्यावें न करितां अनुमान ॥ भ्रमर आधीं जाय पुष्प सेवून ॥ परी तें शास्त्रज्ञ अंगिकारिती ॥१७॥
मेघमुखीचें जीवन ॥ ते उच्छिष्ट नव्हे कदा जाण ॥ यागीचा पुरोडाश पूर्ण ॥ उच्छिष्ट कोण म्हणे त्यासी ॥१८॥
गौतमें गोदा आणिली प्रार्थून ॥ तेणें आधीं केलें स्नानपान ॥ व्यासाचें उच्छिष्ट पुराण प्राचीन ॥ उच्छिष्ट पूर्ण नव्हे तें ॥१९॥
विष्णुनैवेद्य पावन ॥ त्यास उच्छिष्ट म्हणेल कोण ॥ वाल्मीककाव्य म्हणोन ॥ उच्छिष्ट नव्हे सर्वथा ॥२०॥
व्याघ्रमृगचमन गहन ॥ सूकरकेश पट्टकुलें जाण ॥ हस्तिदंत गवाश़ृंग पूर्ण ॥ इतकीं ब्राह्मण पवित्र म्हणती ॥२१॥
असो ऐका पूर्वानुसंधान ॥ यागरक्षणार्थ जातां रघुनंदन ॥ कौशिकाप्रति राजीवनयन ॥ बोलता जाहला तेधवां ॥२२॥
श्रीराम म्हणे महाऋषी ॥ मज तुम्ही नेतां युद्धासी ॥ क्षणभंगुरता देहासी ॥ आत्मप्राप्ति नाहीं मातें ॥२३॥
आत्मप्राप्तिविण साधन ॥ जैसे अलंकार गळससरीविण ॥ कीं दीपाविण शून्य सदन ॥ जीवनाविण सरिता जैसी ॥२४॥
कीं प्राणाविण कलेवर ॥ कीं आवडीविण आदर ॥ कीं इंद्रियनिग्रहाविण आचार ॥ अनाचार तोचि पैं ॥२५॥
कीं भा्रताराविण कामिनी ॥ कीं अत्रिसुताविण रजनी ॥ तैसे आत्मप्राप्तीवांचुनी ॥ व्यर्थ प्राणी नाडले ॥२६॥
आत्मप्राप्तीसी कारण ॥ धरावे श्रीगुरूचे चरण ॥ गुरुकृपेविण ज्ञान ॥ कल्पातींही साधेना ॥२७॥
पदार्थ न दिसे नेत्रेंविण ॥ गोड न वाटे जीवनाविण ॥ परिसाविण सुवर्ण ॥ लोहाचे नोहे कल्पांतीं ॥२८॥
जो गुरुसेवेसी सादर ॥ आत्मज्ञान जोडोनि कर ॥ उभा त्यांपुढे निरंतर ॥ अहोरात्र तिष्ठतसे ॥२९॥
गुरुसेवा ज्यासी नावडे ॥ त्याचे ज्ञानाचे पडले किडे ॥ जन्ममरणाचें सांकडें ॥ न सरे त्याचें कल्पांतीं ॥३०॥
ज्यासी नावडे गुरुसेवन ॥ तो जाहला चतुःषष्टिकलाप्रवीण ॥ साही शास्त्रें मुखोद्रत पूर्ण ॥ परी तें भाषण मद्यपियाचें ॥३१॥
तेणें केलें जरी कीर्तन ॥ दावी वरपांगें डोलोन ॥ परी गुरुदास्य नावडे पूर्ण ॥ त्याचें बंधन चुकेना ॥३२॥
जळो जळो त्याचा प्रताप ॥ काय चाटावें कोरडें तप ॥ जैसें विगतधवेचें स्वरूप ॥ यौवन काय जाळावें ॥३३॥
गर्भांधाचे विशाळ नेत्र ॥ अदातयाचें उंच मंदिर ॥ कीं धनलुब्धाचा तत्त्वविचार ॥ जैसें मद्यपियाचें पात्र ॥ श्रोत्रिय न शिवे सर्वथा ॥३४॥
तैसे गुरुकृपेविण जे नर ॥ व्यर्थ नरदेहा आले खर ॥ सदा विषयव्यापारीं सादर ॥ त्यासी आपपर नाठवे ॥३५॥
उत्तम मनुष्यदेह पावोन ॥ तेथें साधावें आत्मज्ञान ॥ ज्ञानहीन ते मूढ पूर्ण ॥ गूढ नरक भोगिती ॥३६॥
रघुपतीचे बोल ऐकुनी ॥ सभासंत सुखावले मनीं ॥ विश्र्वामित्र तेव्हां आनंदोनी ॥ ब्रह्मनंदनाप्रति बोले ॥३७॥
जगद्वंद्य रविकुळभूषण ॥ त्यास उपदेशीं दिव्यज्ञान ॥ जो अनंतब्रह्मांडांची सांठवण ॥ लीलावेषधारक जो ॥३९॥
ते वेळे उठोनि रघुनाथ ॥ जो होय कमलोद्भवाचा तात ॥ तो विसिष्ठासी साष्टांग नमित ॥ शरणागत जाहला असे ॥४०॥
म्हणे तनमनधनेंसी अनन्य ॥ श्रीवसिष्ठा तुज मी शरण ॥ ऐसें ऐकतां ब्रह्मनंदन ॥ हृदयीं धरी राघवातें ॥४१॥
म्हणे जगद्वंद्या श्रीरामा ॥ अवतारपुरुषा परब्रह्मा ॥ तूं सच्चिदानंदघन परमात्मा ॥ तुज मी काय उपदेशूं ॥४२॥
तूं आदिनारायण निष्कलंक ॥ भोगींद्र जाहला तुझा तल्पक ॥ वेदशास्त्रांसी पडले टक ॥ तुझें स्वरूप वर्णितां ॥४३॥
तुझें नाम जपतां सार ॥ शीतळ जाहला अपर्णावर ॥ गुरुमहिमा प्रकटावया साचार ॥ शरण मज आलासी ॥४४॥
देव भक्तांची पूजा करी यथार्थ ॥ याचकांसी राजा दान मागत ॥ सागर जैसा स्तवन करित ॥ सरोवराचें प्रीतीनें ॥४५॥
वाचस्पति मुक्यासी पुसे विचार ॥ दीपप्रकाश इच्छी दिनकर ॥ चकोरांसी म्हणे अत्रिकुमर ॥ मज तृप्त करा तुम्ही ॥४६॥
कल्पतरु दुर्बळासी मागे दान । जलद चातकासी मागे जीवन ॥ चक्रवाकाचें दर्शन ॥ तरणि इच्छी नवले हें ॥४७॥
प्रीतीनें माता बाळकासी म्हणत । मी तुझें स्तनपान करीन सत्य ॥ कीं तृषाक्रांतासी मागत ॥ उदक जैसें जान्हवी ॥४८॥
वनस्पतींस म्हणे वसंत ॥ मज तुम्ही निववा समस्त ॥ तैसा तूं जगद्गुरु रघुनाथ ॥ गुरूसी शरण आलासी ॥४९॥
संतोषोनि ब्रह्मंनंदन ॥ श्रीरामास सन्मुख बैसवून ॥ गुरुसंप्रदाय शास्त्रप्रमाण ॥ महावाक्य दीक्षाविधि ॥५०॥
अध्याय सहावा - श्लोक ५१ ते १००
जो मायानियंता जगद्भूषण ॥ तो वसिष्ठापुढें ओढवी कर्ण ॥ चहूं वेदांचें जीवन ॥ तें महावाक्य ऋृषि सांगे ॥५१॥
वसिष्ठ म्हणे सप्रेम ॥ सर्वद्रष्टा तूं आत्माराम ॥ सर्वव्यापक तूं पूर्णब्रह्म ॥ अतींद्रिय वेगळा ॥५२॥
जगडंबराभास सकळ ॥ हा तुझे मायेचा खेळ ॥ मिथ्याभूत जैसें मृगजळ ॥ साच नव्हे सर्वथा ॥५३॥
तूं अलिप्त सर्वांसी तत्त्वतां ॥ जैसा सर्वांघटीं बिंबला सविता ॥ कीं काष्ठामाजी अग्नि पाहतां ॥ अलिप्त जैसा असोनी ॥५४॥
कीं वाद्यांमाजी ध्वनि उमटती ॥ कीं कंठी राग उठती ॥ परी तेथें असोनि नसती ॥ तैसा सर्वांभूतीं राघवा तूं ॥५५॥
कीं दर्पणींचीं स्वरूपें ॥ दिसती परी मिथ्यारूपें ॥ तैसा रामा तूं विश्र्वरूपें ॥ व्यापोनियां अलिप्त ॥५६॥
बीजामाजी तरुवर ॥ कीं तंतूमाजी वस्त्र ॥ कीं उदकीं तरंग अपार ॥ विश्र्व समग्र तुजमाजी ॥५७॥
अनंत ब्रह्मांडांच्या कोडी ॥ तुझी माया घडी मोडी ॥ जीवांस भुरळ घालोनि पाडी ॥ विषयवर्तीं सर्वदा ॥५८॥
मायेचे अवघे विकार ॥ ते मृगजळाचे दाटले पूर ॥ कीं गंधर्वनगर सविस्तर ॥ रचिलें दिसे परी मिथ्या ॥५९॥
हे वोडंबरीचें लेणें पूर्ण ॥ कीं स्वप्नींचें राज्यसिंहासन ॥ कीं चित्रींचा हुताशन ॥ ज्वाळा अद्भुत दीसती ॥६०॥
कीं दर्पणींचा दिव्य हार ॥ कीं मृगजळामाजी वंध्यापुत्र ॥ शुक्तिकारजताचें करोनि पात्र ॥ रात्रीस मीन धरितसे ॥६१॥
नयनांतील पुतळी ॥ गर्भांधें पदरीं धरिली ॥ कल्पांतविजू गिळिली ॥ मश्यकें केंवि घडे हें ॥६२॥
पांगुळ धांवे अंतराळीं ॥ तेणें आकाशाची साल काढिली ॥ प्रभंजनाची चिंधी फाडिली ॥ साच बोली काय हे ॥६३॥
कीं कुहूचे काळोखें भरिलें ॥ तें दिवा दोहों प्रहरां वाळूं घातलें ॥ कीं उरगाचे पाय बांधिले ॥ सिकतातंतूकरूनियां ॥६४॥
काढोनि दीपाचा रंग ॥ वस्त्रे रंगविली सुरंग कीं वडवानळामाजी काग ॥ खेळती काय घडे हें ॥६५॥
हें सर्व जैसें असत्य ॥ तैशी माया मिथ्याभूत ॥ साच कीं लटकी इत्यर्थ ॥ ब्रह्मादिकां नव्हेचि ॥६६॥
मायेचें परम विंदाण ॥ थोरथोरांसी न कळे पूर्ण ॥ तरी मायेची कथा सांगेन ॥ ऐक सावधान श्रीरामा ॥६७॥
जेणें न्यासशास्त्र निर्मिलें पूर्ण ॥ तो गौतम ऋषि परम प्रवीण ॥ त्याचा शिष्य अति सुजाण ॥ गाधि नाम तयाचें ॥६८॥
त्यास चोहों वेदांचें अध्ययन ॥ षट्शास्त्रीं परम निपुण ॥ तेणें केलें दिव्य अनुष्ठान ॥ जाहला प्रसन्न श्रीविष्णु ॥६९॥
मग बोले इंदिरानाथ ॥ प्रसन्न जाहलों माग इच्छित ॥ यावरी तो ब्राह्मण बोलत ॥ काय तें ऐक श्रीरामा ॥७०॥
गाधि म्हणे हृषीकेशी ॥ मज दावी तुझी माया कैशी ॥ तिणें ठकविलें बहुतांसी ॥ मज वेगेंसी पाहूंदे ॥७१॥
ऐकोनि हांसला नारायण ॥ मायापाश परम दारुण ॥ तोडीं म्हणोनि येती शरण ॥ तूं तीस पाहीन कां म्हणसी ॥७२॥
दिसतें तें अवघें असत्य ॥ हेंचि मायेचें रूप यथार्थ ॥ जैसा दोरावरी सर्प भासत ॥ कीं शुक्तिकेवरी रजत जैसें ॥७३॥
कीं खुंट तोचि चोर ॥ भ्रांतासी भासे साचार ॥ जैसें स्वप्नींचें सैन्य अपार ॥ जागृतींत मिथ्या तें ॥७४॥
गाधि म्हणे वैकुंठराया ॥ तूं मिथ्यारूप सांगसी माया ॥ तरी मार्कंडेयऋषिवर्या ॥ ब्रह्मादिकां भुलविलें ॥७५॥
तरी ते मज क्षणभरी ॥ सर्वोत्तमा दावी नेत्रीं ॥ हांसतसे वैकुंठविहारी ॥ बोल ऐकोन तयाचे ॥७६॥
हरि म्हणे माया देखून ॥ समूळ जासी तूं भुलोन ॥ तुझे कासावीस होतील प्राण ॥ मग कोण सोडवील ॥७७॥
तुझी भ्रंशेल सकळ मति ॥ पडसील महाआवर्ती ॥ मग गाधि म्हणे जगत्पति ॥ वर निश्र्चित देईं मातें ॥७८॥
मी कासावीस जेव्हां होईन ॥ तेव्हां तूं मज आठवण दे येऊन ॥ तुझें करितांचि नामस्मरण ॥ पुढती भेटें ऐसाचि ॥७९॥
अवश्य म्हणोनि जगन्निवास ॥ जाता जाहला स्वस्थानास ॥ कांहीं एक लोटले दिवस ॥ ऐकें सर्वेशा राघवा ॥८०॥
जान्हवीतीरीं अरण्यांत ॥ गाधि राहिला स्त्रियेसहित ॥ एकदां मध्यान्ही आला आदित्य ॥ ऋषि जात स्नानातें ॥८१॥
प्रवेशतां गंगाजीवनीं ॥ मनांत म्हणे माया अझुनी ॥ मज कां न दावी चक्रपाणी ॥ कैशी करणी तयाची ॥८२॥
अघमर्षण करी ब्राह्मण ॥ तों मायेनें मांडिलें विंदाण ॥ गाधीस वाटे आलें मरण ॥ व्यथा दारुण जाहली ॥८३॥
तों पातलें यमदूत ॥ तिहीं प्राण काढिले त्वरित ॥ यमापाशीं मारित ॥ गाधि नेला तेधवां ॥८४॥
तो तेथें यमजाचणी दारुण ॥ कुंभीपाकीं घालिती नेऊन ॥ असिपत्रवनीं हिंडवून ॥ तप्तस्तंभासी बांधिती ॥८५॥
इतुकीं दुःखें विप्र भोगित ॥ परी आपण उभा जान्हवींत ॥ मग तो जन्मला चांडाळयोनींत ॥ कंटज नाम तयाचें ॥८६॥
पंचवीस वर्षेंपर्यंत ॥ स्त्रीपुत्र जाहले बहूत ॥ वाटा पाडोन असंख्यात ॥ द्रव्य अपार जोडिलें ॥८७॥
नानापरीच्या हिंसा करी ॥ गोब्राह्मणांस जीवें मारी ॥ तों तेथें आली महामारी ॥ सर्वही मेलीं कुटुंबींचीं ॥८८॥
बाप माय स्त्री सुत ॥ एकदांचि पावलीं मृत्य ॥ कंटक विचारी मनांत । होऊं विरक्त येथोनियां ॥८९॥
रडे कंटजनाम माहार ॥ आतां न मिळे म्हणे संसार ॥ मग अतीत होऊन दुराचार ॥ देशोदेशीं हिंडतसे ॥९०॥
आला केरळदेशाप्रति ॥ तों तेथींचा मृत्यु पावला नृपति ॥ त्यास नाहीं पुत्र संतति ॥ मग प्रधान करिती विचार ॥९१॥
मग शुंडादंडीं माळ देऊन ॥ श़ृंगारूनि हिंडविती हस्तीण ॥ तंव कंटजाचे कंठीं आणोन ॥ माळ घातली अकस्मात ॥९२॥
सहा वर्षें राज्य करून देख ॥ भ्रष्टविले सकळ लोक ॥ घरीं जेऊं घातले सकळिक ॥ सोयरे केले बहुतचि ॥९३॥
एके दिवशीं तो निर्लज्ज ॥ एकला जात बाहेर कंटज ॥ प्रधानादि सेवक सहज ॥ पाठीं धांवती रायाचे ॥९४॥
अवघियांस दटाविलें रागें ॥ म्हणे येऊं नका मज मागें ॥ प्रधान गुप्त पाहती वेगें ॥ कोठें जातो म्हणोनियां ॥९५॥
तों ते गांवींचे अनामिक ॥ परम उन्मत्त मद्यप्राशक ॥ ते वाटेंसीं भेटले सकळिक ॥ कंटजासी तेधवां ॥९६॥
तिहीं कंटज ओळखिला सत्वरा ॥ म्हणती आमुचा हा सोयरा । येणें लोक भ्रष्टविले एकसरा ॥ नाहीं कळलें कोणासी हें ॥९७॥
त्यांसी कंटज दटावी देखा ॥ म्हणे ही गोष्ट बोलूं नका ॥ नाहीं तरी तुम्हां सकळिकां ॥ शिक्षा करीन साक्षेपें ॥९८॥
तें प्रधानवर्गीं ऐकिलें ॥ म्हणे राज्य समस्त बुडविलें ॥ कंटजासी मारून बाहेर घातलें ॥ मग विचारी बैसलें समस्त ॥९९॥
श्रेष्ठीं काढिला शास्त्रार्थ ॥ घ्यावें देहांतप्रायश्र्चित्त ॥ मग अग्निप्रवेश समस्त ॥ लोक करिती नगरींचे ॥१००॥
अध्याय सहावा - श्लोक १०१ ते १५०
प्रधानादि अष्टाधिकारी ॥ स्त्रीपुरुष ते अवसरीं ॥ भस्म जाहले अग्निभीतरीं ॥ बाळें नगरीं उतलीं तैं ॥१॥
ऐसें कंटजें देखिलें ॥ म्हणे थोर पाप मज घडलें ॥ तेणेंहि तेव्हां सरण रचिलें ॥ वरी आपण निजेला ॥२॥
तों अग्निशिखा ते वेळीं ॥ वामंगीं येऊन झगटली ॥ कंटजें हांक फोडिली ॥ उडी घातली खालती ॥३॥
तों इकडे गाधिब्राह्मण ॥ बाहेर निघाला हांक फोडून ॥ फोड आला तरतरोन ॥ वामांगासी देखिला ॥४॥
म्हणे मी गाधिब्राह्मण ॥ जान्हवींत करितां स्नान ॥ करीत असतां अघमर्षण ॥ दुःखें दारुण भोगिलीं ॥५॥
सूर्यसुतें मज गांजिलें ॥ चांडाळयोनींत जन्मविलें ॥ सहा वरुषें राज्य केलें ॥ लोक भ्रष्टविले सर्वही ॥६॥
मृत्यु पावले असंख्य जन ॥ जरी हें असत्य म्हणावें स्वप्न ॥ तरी फोड आला तरतरोन ॥ करी रुदन विप्र तो ॥७॥
विसरला तप अनुष्ठान ॥ नाठवे संध्या वेदाध्ययन ॥ आश्रमासी आला परतोन ॥ चिंतार्णवीं पडिलयेला ॥८॥
स्त्री विनवी भ्रतारालागून ॥ तुमचे वामांगीं कां झोंबला अग्न ॥ तंव तो विलापें ब्राह्मण ॥ म्हणे माझेनि हें न सांगवे ॥९॥
तों गाधीचा गुरुबंधु अकस्मात ॥ आला तीर्थे करित करित गाधि तयासी क्षेम देत ॥ म्हणे कृश कां बहुत जाहलासी ॥११०॥
तेणें सांगितलें वर्तमान ॥ मज एक पाप घडलें दारुण ॥ केरळदेशीं एक नगर संपूर्ण ॥ बाळेंचि तेथें नांदती ॥११॥
एकाचे घरीं म्यां घेतलें अन्न ॥ मग त्यांसी पुसिलें वर्तमान ॥ ते म्हणती कंटज महार येऊन ॥ ग्राम आमचा भ्रष्टविला ॥१२॥
समस्तांचे घेऊन प्राण ॥ मग तो गेला येथून ॥ ऐसें पापी नगर तें पूर्ण ॥ तेथें भोजन घडलें मज ॥१३॥
तो दोष जावया संपूर्ण ॥ द्वादश वर्षें करितों तीर्थाटण ॥ ऐसें तो गुरुबंधु सांगोन ॥ गेला पुढें वाराणसी ॥१४॥
प्रचीत पहावया समस्त ॥ गेला आपण गधि तेथ ॥ तो अवघ्या खुणा यथार्थ ॥ प्रत्यया आल्या सर्वही ॥१५॥
आपण जेथें जन्मला होता महार ॥ तेथेंहीं घेतला समाचार ॥ तंव ते अनामिक सांगती समग्र ॥ कंटज येथेंचि जन्मला ॥१६॥
तेणें सहा वरुषें राज्य करोनी ॥ केरळ नगर भ्रष्टवुनी ॥ मग काळें तोंड घेवोनी ॥ गेला नेणों कोणीकडे ॥१७॥
गाधि आश्रमासी आला परतोन ॥ घेतलें क्षितीवर घालून ॥ म्हणे आतां कैंचें ब्राह्मणपण ॥ गेलों बुडोन रौरवीं ॥१८॥
शोकें कपाळ आदळी क्षितीं ॥ म्हणे मी गौतमशिष्य विख्यात जगतीं ॥ मज हें कैशी घडली गती ॥ कोणासी स्थिति पुसों हे ॥१९॥
असत्य जरी म्हणावें वहिलें ॥ तरी सर्वही प्रत्ययास आलें ॥ जन्मकर्म दुष्कृतफळें ॥ पाहोनि आलों स्ववनयनीं ॥१२०॥
सत्य कीं असत्य पूर्ण ॥ मज कोण सांगेल उकलोन ॥ कोणासी मी जाऊं शरण ॥ कैचें ब्राह्मण्य मज आतां ॥२१॥
म्हणे धांव धांव इंदिरावरा ॥ वैकुंठवासिया करुणाकरा ॥ पतितपावना सर्वेश्र्वरा ॥ राजीवनेत्रा जगद्रुरू ॥२२॥
तात्काळ प्रगटला जगज्जीवन ॥ म्हणे रे गाधि सावधान ॥ माझी माया परम गहन ॥ ब्रह्मादिकां अतर्क्य ॥२३॥
तूं म्हणविशी सर्वज्ञ जाणता ॥ सत्य कीं असत्य माया सांग आतां ॥ बहुत ऋषी तर्क करितां ॥ निर्वाह सर्वथा नव्हेचि ॥२४॥
जे कथिती सदा सर्वदा ज्ञान ॥ सांगती माया लटकी म्हणोन ॥ तेही मायेंत गेले गुंफोन ॥ जाहले दीन सर्वही ॥२५॥
तुज माया दाविली किंचित ॥ पुढें आणिक पाहें अद्भुत ॥ गाधि धांवोनि चरण धरित ॥ सोडवीं मज म्हणे येथुनी ॥२६॥
मग गाधि भगवंतें हृदयीं धरिला ॥ वरदहस्तमस्तकीं ठेविला ॥ निजात्मबोध प्रकट केला ॥ सावध जाहला ब्राह्मण ॥२७॥
जैसा स्वप्न देखतां जागा होय ॥ कीं यामिनीअंतीं उगवे सूर्य ॥ तैसा बोध प्रकटतां मोहभय ॥ विरोन गेलें सर्वही ॥२८॥
असो गाधीचा उद्धार जाहला ॥ आपुले स्वरूपीं मेळविला ॥ हा इतिहास सांगितला ॥ मायेनिमित्त श्रीरामा ॥२९॥
मग बोले रघुनंदन ॥ माया व्हावया काय कारण ॥ स्वरूप निर्विकार निर्गुण ॥ तेथें स्फुरण कां जाहलें ॥१३०॥
पिंड ब्रह्मांड नानायोनी ॥ नानावर्ण नानाखाणी ॥ हे मुळींहून मायेची करणी । मिथ्याभूत सर्वही ॥३१॥
कीं निर्गुणा सगुण लाभलें ॥ अव्यक्त तें व्यक्तीस आलें ॥ अनामास नाम ठेविलें ॥ कां अंग लाविलें अनंगा ॥३२॥
ऐकोन श्रीरामाचा प्रश्र्न ॥ आनंदला ब्रह्मनंदन ॥ म्हणे बारे तूं परिपूर्ण चैतन्यघन ॥ जाणोन प्रश्र्न करितोसी ॥३३॥
रामा तुझेंचि दिव्य ज्ञान ॥ तुजचि सांगतों परतोन ॥ जैसें सुरतरूचें फळ घेऊन ॥ त्यासचि नैवेद्य दाविजे ॥३४॥
कीं कनकाद्रीचें सुवर्ण घेऊन ॥ त्यावरीच अलंकार घातले घडून ॥ कीं क्षीरसिंधूचें दुग्ध घेऊन ॥ त्यासीच समर्पिलें ॥३५॥
कीं सागरींचें उदक मेघ नेती ॥ मागुतीं सरिता आणूनि समर्पिती ॥ तैसा श्रीरामा तुजप्रती ॥ तुझेंच ज्ञान सांगतों ॥३६॥
तरी तुवां केला जो प्रश्र्न ॥ स्वरूपीं कां जाहलें स्फुरण ॥ तरी येविषयीं दृष्टांत सांगेन ॥ ऐक रामा निर्धारें ॥३७॥
जैसा कोणी पुरुष निद्रिस्थ ॥ पहुडला असे चिंतारहित ॥ तो स्वईच्छें होऊन जागृत ॥ कार्य कांहीं आठवी ॥३८॥
कीं समुद्रीं उठे लहरी ॥ तैसी ध्वनि उठे चिदंबरी ॥ मी ब्रह्म म्हणोनि निर्धारीं ॥ हाक थोर जाहली ॥३९॥
एक असतां ब्रह्मानंद ॥ निःशब्दीं उठिला शब्द ॥ ते ध्वनि मायानाम प्रसिद्ध ॥ वेदांतशास्त्र गर्जतसे ॥१४०॥
जिचें नाम मूळप्रकृति ॥ जी आदिपुरुषाची चिच्छक्ति ॥ तिणें शेजे निजवोनि पति ॥ सृष्टिकार्य आरंभिलें ॥१४१॥
येवढें ब्रह्मांड केलें निर्माण ॥ परि पतीस कळों नेदी वर्तमान ॥ ते परम कवटाळीण ॥ नसतींच दैवतें उभीं केलीं ॥४२॥
विधि विष्णु उमाकांत ॥ हीं तिन्ही बाळें जिचे आज्ञेंत ॥ नेत्र उघडोन निश्र्चित ॥ पाहों नेदी स्वरूपाकडे ॥४३॥
ब्रह्मसुखाचें समुद्रांत ॥ बुडाले हे जीव समस्त । परी तेथींची गोडी किंचित ॥ चाखों नेदी कोणातें ॥४४॥
चैतन्य इनेंचि झांकिलें ॥ इने अरूप रूपासी आणिलें ॥ अनंत ब्रह्मांडींचे पुतळे ॥ एक्याचि सूत्रे नाचवी ॥४५॥
इनें निर्गुणास गुण लाविले जाण ॥ अनामासी ठेविर्ले नामकरण ॥ निराकारासी आकारून ॥ जीवित्वासी आणिलें ॥४६॥
हे परमपतिव्रता साचार ॥ पतीस न कळतां जाहली गरोदर ॥ ब्रह्मांड रचिले समग्र ॥ नानाविकारें करूनियां ॥४७॥
नानायोनि विकार भाव ॥ इनें फांसां पाडिले अवघे जीव ॥ गाधीस कैसें दाविलें लाघव ॥ मिथ्या कर्तृत्व नसतेंचि ॥४८॥
कोणी मुरडे स्वरूपाकडे ॥ त्यासी नसतेंचि घाली सांकडें ॥ अथवा स्वर्गसुख रोकडें ॥ पुढें दावून भुलवी कीं ॥४९॥
निजात्मसुखगोडी निःसीम ॥ ती जीवासी केली कडू परम ॥ विषयविषरूप मोहभ्रम ॥ तेथें गोडी आणिली ॥१५०॥
अध्याय सहावा - श्लोक १५१ ते २००
असो ऐशी ते आदिशक्ति ॥ तिनें इच्छा धरिली चित्तीं ॥ तिसीच गुणक्षोभिणी म्हणती ॥ त्रिगुण निश्र्चिती केले इनें ॥५१॥
सत्व रज तम जाण ॥ तेचि विधि विष्णु ईशान ॥ त्रिशक्तिरूपें धरून ॥ तिहीं ठायीं आपण जाहली ॥५२॥
ज्ञानशक्तीच्या आधारेंकरून ॥ ज्ञानपंचक केलें निर्माण ॥ तें अंतःकरणचतुष्टय पूर्ण ॥ तत्वविद म्हणती ते ॥५३॥
क्रियाशक्तीच्या आधारें रजोगुण ॥ प्रसवला तो पंचकें तीन ॥ एक ज्ञानेंद्रियपंचक पूर्ण ॥ कर्मेंद्रियपंचक दुसरें ॥५४॥
तिसरें जाणावें वायुपंचक ॥ आतां तमद्रव्यशक्तिआधारें देख ॥ विषयपंचक निर्मिलें सुरेख ॥ पंचतन्मात्रा म्हणती ज्यातें ॥५५॥
ऐसीं पंचवीस तत्त्वें निःशेष ॥ मग केला परस्परानुप्रवेश ॥ कर्दम करूनि विशेष ॥ ब्रह्मांड हें रचियेलें ॥५६॥
ब्रह्मांड ही पेठ पूर्ण ॥ नाना रीतीं रची कमलासन ॥ चहूं खाणींचीं केणीं आणून ॥ चौऱ्यांशीं लक्ष जीव केले ॥५७॥
ऐसा ब्रह्मा पेठा भरित ॥ विष्णु तयांचा प्रतिपाळ करीत ॥ दहा अवतारांच्या घिरट्या घेत ॥ संकटीं तारित भक्तांतें ॥५८॥
सृष्टींत दोष होतां अपार ॥ परम क्रोधी तो अपर्णावर ॥ तात्काळ करी संहार ॥ टाकी सर्व मोडोनियां ॥५९॥
विराट जें रचिलें ढिसाळ ॥ हें शिवाचें देह स्थूळ ॥ पायांचे तळवे तें पातळ ॥ प्रपद रसातळ जाणिजे ॥१६०॥
याचा सांगतों निर्णय ॥ ज्ञान जेणें प्राप्त होय ॥ सकळ संतांचे समुदाय ॥ ऐकोन बहुत आनंदती ॥६१॥
गुल्फद्वय तें महातळ ॥ पोटरिया जानुयुगुळ ॥ तें तळातळ आणि वितळ ॥ विराटाचें जाण पां ॥६२॥
कटिप्रदेश तें महीतळ जाण ॥ जाण नैऋतयलोक तें गुदस्थान ॥ दक्षप्रजापति तो शिश्र ॥ विराटाचें जाण पां ॥६३॥
जठरामाजी पोकळ ॥ तें हें अवघें नभमंडळ ॥ जठराग्नि तो वडवानळ ॥ महाकल्लोळ धडकतसे ॥६४॥
सप्तसमुद्र उदरीं सकळ ॥ ज्योतिर्लोक तें वक्षःस्थळ ॥ महर्लोक तें कंठनाळ ॥ वदनकमळ जनलोक ॥६५॥
वरुणलोक ते जिह्णा जाण ॥ यमलोक त्या दंतदाढा तीक्ष्ण ॥ अश्र्विनौदेव तें घ्राण ॥ भ्रुकुटिस्थान भूर्लोक ॥६६॥
तपोलोक तें कपाळ ॥ मस्तक ब्रह्मभुवन निर्मळ ॥ वासरमणि तें नेत्र तेजाळ ॥ प्रकाशकल्लोळें ब्रह्मांड भरी ॥६७॥
पातीं उघडी त्या नांव दिवस ॥ झांकितां रात्र म्हणती त्यास ॥ उभयहस्तरूपें अमरेश ॥ कर्तव्य करी सर्वही ॥६८॥
चंद्रमा तयाचें मन ॥ वनस्पति रोमावळी पूर्ण ॥ त्वचा ते जाण प्रभंजन ॥ कर्दम पूर्ण मांस तें ॥६९॥
नाडीचक्र गंगा निश्र्चिती ॥ पृष्ठी तिकडे अर्धर्मरीतीं ॥ कनकाचळतो सुमती ॥ शिरोभाग जाणिजे ॥१७०॥
अस्थि त्या जाण पाषाण ॥ फेण ती लाळ ओळखें खूण ॥ दहिंवर ते मूत्र पूर्ण ॥ जळ तें रक्त जाणिजे ॥७१॥
पाषाणगर्भ मज्जा सत्य ॥ पर्जन्य तें शिवाचें रेत ॥ दुर्भिक्ष ती क्षुधा अद्भुत ॥ जलशोष अत्यंत तृषा पूर्ण ॥७२॥
आळस तो शीतकाळ ॥ पर्जन्यकाळ ती निद्रा सबळ ॥ उष्णकाळ तें मैथुन केवळ ॥ वृष्टि व्हावया तावीतसे ॥७३॥
झुंझाट वायु तें धांवणें ॥ वाहाटुळी तयांचें वळण ॥ दशदिशा पसरल्या संपूर्ण ॥ तें पसरण तयाचें ॥७४॥
स्तब्ध वायु तें आकुंचन ॥ उकाडा तो निरोधन ॥ जलवृष्टीची इच्छा काम पूर्ण ॥ सृष्टिसंहारण क्रोध तो ॥७५॥
शोक तो महा अनर्थ ॥ मोह सृष्टिपालन यथार्थ ॥ भय तो मृत्यु ओळख सत्य ॥ विराटपुरुषाचें राघवा ॥७६॥
पतवसन तें अंतःकरण ॥ रमाबंधु तयाचें मन ॥ विरिंचि बुद्धि संपूर्ण ॥ चित्त नारायण जाणिजे ॥७७॥
देवदत्त तो मुख्य प्राण ॥ धनंजय पाताळीं आपण ॥ दिशा तयाचे कर्ण ॥ पावन संपूर्ण त्वचा त्याची ॥७८॥
अग्नि तयाचें वदन ॥ चरण पाताळीं वामन ॥ ऐसा विराटपुरुष संपूर्ण ॥ सप्तावरणमय असे ॥७९॥
भूगोल दशगुणें प्रबळ ॥ बाह्य ओळखें पृथ्वीमंडळ ॥ त्या दशगुणें समुद्रजळ ॥ असंभाव्य पसरलें ॥१८०॥
उदकाचे दशगुण ॥ धडाडीत महाअग्न ॥ त्या दशगुणें प्रभंजन ॥ आवरण पैं जाणिजे ॥८१॥
समीरा दशगुणें साचार ॥ वाड असे हें अंबर ॥ नभा दशगुणें अहंकार ॥ वेष्टिलासे सघन पैं ॥८२॥
अहंकारा दशगुणें निश्र्चित ॥ व्यापिलें असे महतत्त्व ॥ त्या दशगुणें अद्भुत ॥ माया आवरण शेवटीं ॥८३॥
मायेपलीकडे जें उरलें जाण ॥ तें केवळ स्वरूप निर्वाण ॥ तें इतुकें तितुकें थोर लहान ॥ व्यक्तिवर्ण नाहीं तेथें ॥८४॥
ऐसा मायेचा खेळ अचाट ॥ आतां ऐके इचा शेवट ॥ पंचप्रळय स्पष्ट ॥ वेदांतशास्त्रीं निवडिले ॥८५॥
पिंडीं नित्यप्रळय संपूर्ण ॥ निद्रा म्हणती तयालागून ॥ तत्त्वांसमवेत स्थूळलिंगदेह जाण ॥ बुडोन जाय निद्रार्णवीं ॥८६॥
हा नित्यप्रळय जाण ॥ आतां महाप्रळय तें मरण ॥ जाय स्थूळदेह संहारून ॥ सर्व जन देखती ॥८७॥
आतां ब्रह्मांडीचा प्रळय निश्र्चित ॥ चारी युगें सह्त्र वेळां जात ॥ तोंवरी ब्रह्मा होय निद्रिस्थ ॥ मग राहतो सृष्टिक्रम ॥८८॥
अवघी सृष्टि जाय संहारुनी ॥ सर्व जळमय होय ते क्षणीं ॥ बत्तीस लक्ष गांव चढे पाणी ॥ जाय बुडोनी ब्रह्मांड ॥८९॥
सप्तचिरंजीव बुडोन जात ॥ सत्यलोकीं पाणी आदळत ॥ तेव्हां वटप्रत्रशायी भगवंत ॥ ब्रह्मा निद्रिस्थ नाभिकमळीं ॥१९०॥
मग कमलोद्भव होय जागृत ॥ जळ आटोनि समस्त ॥ यथापूर्वक कल्प येत ॥ वेद निश्र्चित बोल तसे ॥९१॥
पूर्विल्यासारखें होय सकळ ॥ मागुती अवतार धरी घननीळ ॥ अवतार चरित्र सकळ ॥ पूर्विल्याऐसें दावित ॥९२॥
हा नित्यप्रळय संपूर्ण ॥ आतां महाप्रळय ऐक दारुण ॥ आधीं शतसंवत्सर घन ॥ न वर्षेंचि कदापि ॥९३॥
तेणें जीवसृष्टीचा संहार ॥ सवेंच उगवती द्वादश मित्र ॥ वडनावळ तो महातीव्र ॥ भूमंडल जाळीत पैं ॥९४॥
तापतांचि उर्वीमंडळ ॥ भोगींद्रमुखींचे निघती ज्वाळ ॥ तेणें सप्तपाताळ सकळ ॥ भस्म होती एकदांचि ॥९५॥
मग शतसंवत्सरपर्यंत ॥ शुंडाधारी मेघ वर्षत ॥ जैसी जळगार जळीं विरत ॥ जगती समस्त वितळे तेविं ॥९६॥
उपरी महातेज अग्न ॥ जळ शोष्ज्ञी न लागतां क्षण ॥ तया तेजासी प्रभंजन ॥ टाकील ग्रासून क्षणमात्रें ॥९७॥
मग तो अद्भुत अनिळ ॥ क्षणें गिळील निराळ ॥ त्या गगनासी समूळ ॥ तमोगुण ग्रासील पैं ॥९८॥
तमासी ग्रासील रजोगुण ॥ रज सत्वीं होईन लीन ॥ सत्वास महतत्त्व मिळोन ॥ समरसेल मायेंत ॥९९॥
माया होय स्वरूपीं लीन ॥ स्वरूप स्वरूपीं समाधान ॥ जे ब्रह्मानंद परिपूर्ण ॥ बोलतां मौन वेदशास्त्रां ॥२००॥
अध्याय सहावा - श्लोक २०१ ते २५७
निर्गुण निर्विकार निरूपण ॥ पूर्ण शांति योगक्षेम ॥ असतां पूर्ण जाहले निःसीम ॥ केला क्रम विस्मयें ॥१॥
तें तूं स्वरूप निर्वाण ॥ राघवा नटलासि परिपूर्ण ॥ सच्चिदानंद सत्य जाण ॥ हेंहि बोलणें न साहे ॥२॥
आटोनि सर्व अलंकार ॥ एकरस जाहला निर्विकार ॥ आटलें पिंडब्रह्मांड समग्र ॥ तोचि तूं साचार श्रीरामा ॥३॥
कैचें कैलास ॥ लोपला अवघा मायाविलास ॥ शेषशायी जगन्निवास ॥ हाही भास मावळला ॥४॥
वटपत्रशायी सर्वेश्र्वर ॥ हे नित्यकल्पींची गोष्ट साचार ॥ ब्रह्मा विष्णु महेश्र्वर ॥ स्वस्वरूपीं मिळाले ॥५॥
उरलें निर्विकार स्वरूप ॥ तें तूं राघवा निर्विकल्प ॥ अच्छेद्य अभेद्य अरूप ॥ आत्माराम परिपूर्ण ॥६॥
स्वरूप निर्धार होतां पूर्ण ॥ श्रीरामें झांकिले नयन ॥ ब्रह्मानंदसागरीं लीन ॥ रघुनंदन जाहला ॥७॥
वसिष्ठही आनंदें डुल्लत ॥ खुंटला बोध राहिली मात ॥ गुरुशिष्य देवभक्त ॥ एकरूप जाहले ॥८॥
विराल्या रघुनाथाच्या शक्ती ॥ स्वस्वरूपीं पावला विश्रांती ॥ वसिष्ठही आत्मस्थितीं ॥ श्रीरघुनाथीं बिंबला ॥९॥
अठरा दिवसपर्यंत ॥ श्रीराम जाहला समाधिस्थ ॥ विसरला अवतारकारणहेत ॥ राम समरसला आत्मरूपीं ॥२१०॥
शरीर जाहलें अचेतन ॥ हृदयीं आकर्षिले प्राण ॥ गजबजिलें दशरथाचें मन ॥ म्हणे अनर्थ पूर्ण जाहला ॥११॥
गजबजिला विश्र्वामित्र ॥ म्हणे काय संपला अवतार ॥ बंदीं पडले सुरवर ॥ कोण सोडवील तयांतें ॥१२॥
आतां कैचें यागरक्षण ॥ तात्काळ दरशथ देईल प्राण ॥ आजि जाहले अष्टादश दिन ॥ रघुनंदन सावध नोहे ॥१३॥
ऐकतां निर्वाणज्ञान थोर ॥ राम जाहला निर्विकार ॥ मग वसिष्ठासी विश्र्वामित्र ॥ घाली नमस्कार तेधवां ॥१४॥
म्हणे महाराजा ब्रह्मसुता ॥ सावध करीं रघुनाथा ॥ पुढें अवतारकार्य तत्त्वतां ॥ बहु असे तें जाणसी तूं ॥१५॥
मग वसिष्ठ म्हणे श्रीरामा ॥ सावधान होईं मेघश्यामा ॥ चिदानंद पूर्णब्रह्मा ॥ यागरक्षणा आतां जाईंजे ॥१६॥
जाणोनियां स्वरूपातें ॥ सुखें धर्मरीतीं वर्ते ॥ पाळोनियां सज्जनातें ॥ दुष्ट क्षयातें पाववीं ॥१७॥
जैशीं केश नखें आंगीं वाढती ॥ आपुलीं आपणातें रुपती ॥ तीं छेदितां सुख निश्र्चिती ॥ तैसे दुष्टमति वधावे ॥१८॥
समाधि आणि व्युत्थान ॥ दोनी अंतरीं जिरवून ॥ तुर्या उन्मनी वोलांडून ॥ आनंदघन वर्तावें ॥१९॥
तटस्था टाकोनि वेगीं ॥ रामा उघडी समाधि भोगीं ॥ श्रीरामा तूं राजयोगी ॥ सर्व संगीं निःसंग ॥२२०॥
जो आपले ठायीं भ्रमें वर्तत ॥ तया जगही भ्रममय भासत ॥ भ्रमरूप ब्रह्मांड दिसत ॥ भ्रमेंचि मृत्यु जवळी ये ॥२१॥
ईश्र्वराचें स्वरूप निर्वाण ॥ भ्रमें नाकळे जाहला दीन । आपण आहें कोणाचा कोण ॥ भ्रमें पूर्ण नोळखे ॥२२॥
भ्रमेंकरूनि जन्ममरण ॥ भ्रमेंकरून अधःपतन ॥ तो भ्रम गेल्या संपूर्ण ॥ आपणाविण दुजें नसे ॥२३॥
आपण ब्रह्मस्वरूप होतां पूर्ण ॥ ब्रह्मरूप दिसे त्रिभुवन ॥ शत्रु मित्र थोर लहान ॥ ब्रह्मरूप सर्व दिसे ॥२४॥
घागरी मडकीं रांजण ॥ आंत बिंबला चंडकिरण ॥ परी सूर्यासी स्त्रीपुरुष नपुंसकपण ॥ कल्पांतींही घडेना ॥२५॥
सोनें साच लटिके अलंकार ॥ तरंग मिथ्था एक सागर ॥ पट मिथ्या तंतु निर्धार ॥ तैसें चराचर ब्रह्मरूप ॥२६॥
नाना घट एक अंबर ॥ नाना मणि एक सूत्र ॥ नाना मातृका एक ओंकार ॥ ब्रह्म सर्वत्र तैसेंचि ॥२७॥
म्हणोन सुटतां हृदयग्रंथि ॥ सर्व संशया होय निवृत्ति ॥ कर्मींच होय ब्रह्मप्राप्ति ॥ त्रिजगतीं ब्रह्मरूप ॥२८॥
उभय पक्षांचे बळेंकरूनि ॥ विहंगम संचरती गगनीं ॥ तैसें कर्मब्रह्म ऐक्य करूनी ॥ स्वानंदवनीं विचरावें ॥२९॥
जेथें निमाल्या सकळ आधि ॥ श्रीराम पूर्ण तेचि समाधि ॥ तटस्थता हे उपाधि ॥ एकदेशी जाण पां ॥२३०॥
अंतरीं जाणोनि निर्वाण ज्ञान ॥ बाहेर दाविजे भिन्नाभिन्न ॥ अंतरीं बोध परिपूर्ण ॥ बाहेर जडपण दाविजे ॥३१॥
अंतरीं करून पूर्ण त्याग ॥ बाहेर दाविजे लौकिक भाग ॥ अंतरीं होऊनि निःसंग ॥ विषयीं विराग धरावा ॥३२॥
बाहेर लटकेंच कृपणपण ॥ परी अंतरीं समसमान ॥ रामा तोचि साधक पूर्ण ॥ लोकसंगविवर्जित ॥३३॥
जैसा बीजामधूनि वट थोर ॥ निघे अद्भुत पर्वताकार ॥ तैसें आत्मरूपीं चराचर ॥ जाहलें जाणोनि वर्तावें ॥३४॥
तंतू आणि पट पूर्ण ॥ दोघांसी नव्हे वेगळेपण ॥ घट मृत्तिकेसी टाकून ॥ वेगळा नोहे सर्वथा ॥३५॥
तैसें जग आणि जगदीश्र्वर ॥ भिन्न नोहे साचार ॥ हें ज्ञान जाणोनि निर्विकार ॥ वर्तें सदा तूं राघवा ॥३६॥
अविद्या ही विवशी वाड ॥ निजात्मधनासी मध्यें आड ॥ तिचें गुरुकृपें छेदानि बंड ॥ वर्तें अखंड राघवा ॥३७॥
प्रपंचसमुद्र नसतांचि दिसे ॥ गुरुकृपेचें नावेंत बैसें ॥ निवृत्तितटीं समरसें ॥ आत्मप्रकाशेंकरूनिया ॥३८॥
अभ्यासेंविण विद्या सकळा ॥ तात्काळ होती राघवा विकळा ॥ तैसी नोहे ज्ञानकळा ॥ तारी अबळा निजस्पर्शे ॥३९॥
लोहीं झगटतां परिस पूर्ण ॥ मग तें जन्मवरी जाहलें सुवर्ण ॥ तैसें होतां आत्मज्ञान ॥ जन्ममरण त्यांसी कैचें ॥२४०॥
म्हणोन साधक जे सज्ञान ॥ तिहीं प्रतिपाळावें गुरुवचन ॥ सकळ अकार्या टाकून ॥ सन्मार्गेंच वर्तावें ॥४१॥
रामा तूं गुरु म्हणशील कोण ॥ जो तत्त्ववेत्ता अनुभवी पूर्ण ॥ शिष्य व्हावा ज्ञाननिपुण ॥ ऐसी मति जयासी ॥४२॥
साधकीं करावें हेंचि त्वरित ॥ बोधवज्र घेऊन निश्र्चित ॥ जन्ममरण दुःखपर्वत ॥ चूर्ण करूनि टाकावे ॥४३॥
मोक्षतरूचें बीज हें सत्य ॥ अद्वैत ज्ञान क्रियासहित ॥ सदा चालिजे धर्मपंथ ॥ सर्व कुमतें टाकोनियां ॥४४॥
ज्याचें शुद्ध मन तोचि शुचिष्मंत ॥ सद्विवेक वसे तोचि पंडित ॥ जो गुरुभक्तीसी नव्हे रत ॥ तरी विष यथार्थ तोचि प्याला ॥४५॥
कासया ग्रंथ शतसहस्र ॥ मुख्य धर्म तो परोपकार ॥ अधर्म नाम त्या साचार ॥ परपीडा करणें जें ॥४६॥
याकारणें वत्सा रघुनाथा ॥ तूं समाधि ग्रासोनियां आतां ॥ धनुष्य घेऊनियां तत्त्वतां ॥ मखरक्षणा जाइंजे ॥४७॥
ऐकतां सद्रुरूचें वचन ॥ श्रीराम तो सुहास्यवदन ॥ उघडी अमल राजीवनयन ॥ जे कां आकर्ण विकासले ॥४८॥
करूनि सद्रुरूसी नमस्कार ॥ करी प्रदक्षिणा त्रिवार ॥ सद्रद जाहलें अंतर ॥ अष्टभावेंकरोनियां ॥४९॥
मग म्हणे ब्रह्मपुत्र ॥ बारे दावी आतां लीलाचरित्र ॥ ते गुरुआज्ञा राजीवनेत्र ॥ मस्तकीं वंदोनि निघाला ॥२५०॥
दिव्य रथीं बैसला रघुनाथ ॥ सवें कौशिक आणि सुमित्रासुत ॥ लक्षोनि सिद्धाश्रमाचा पंथ ॥ सुमुहूतैंसी चालिला ॥५१॥
दशरथ आणि ब्रह्मसुत ॥ भागीरथीपर्यंत बोळवित ॥ जातां उत्तम शकुन बहुत ॥ श्रीरामासी जाहले ॥५२॥
त्या शकुनांचा करूनि अर्थ ॥ रायासी सांगे विरिंचिसुत ॥ विजयश्रियेसीं रघुनाथ ॥ अयोध्येसी येईल सुखें ॥५३॥
बोळवूनि तेव्हां रघुनाथ ॥ माघारे आले वसिष्ठ दशरथ ॥ पुढें कथा गोड बहूत ॥ अमृताहून विशेषें ॥५४॥
रामविजय वैरागर देख ॥ षष्ठाध्याय हिरा अलोकिक ॥ हृदयपदकीं जडोत सुरेख ॥ संत श्रोते अनुभवीत ॥५५॥
ब्रह्मानंदा रामचंद्रा ॥ श्रीधरवरदा गुणसमुद्रा ॥ हा षष्ठाध्याय रघुवीरा ॥ सदा हृदयीं वसो माझ्या ॥५६॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ षष्ठाध्याय गोड हा ॥२५७॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥ ॥६॥
