धर्मराजा युधिष्ठिर म्हणू लागले की हे भगवान ! कृपया मला कार्तिक महिन्यातील कृष्ण पक्षातील एकादशीबद्दल सांगा. या एकादशीचे नाव काय आहे आणि तिच्या व्रताचा कायदा काय आहे? त्याची पद्धत काय आहे? हे व्रत पाळण्याचे फळ काय? कृपया हे सर्व सुवाच्यपणे सांगा.
भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले: कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षात येणाऱ्या या एकादशीला उत्पन्ना एकादशी म्हणतात. शंखोद्धर तीर्थात स्नान करून या व्रताने भगवंताचे दर्शन घेतल्याने जे फळ मिळते तेवढेच फळ ही एकादशी केल्याने मिळते. उपवास करणार्‍या भक्ताने चोर, ढोंगी, व्यभिचारी, निंदा करणारे, खोटे बोलणारे, पापी यांच्याशी कोणत्याही प्रकारची चर्चा करू नये. त्याचे महत्त्व मी तुम्हाला सांगतो, लक्षपूर्वक ऐका.
उत्पन्न एकादशी व्रताची कथा!
युधिष्ठिर म्हणू लागले की हे भगवान ! एकादशीच्या उपवासाला हजारो यज्ञ आणि लाखो गाई दान यांची बरोबरीही तुम्ही केली नाही. तर ही तारीख सर्व तारखांपेक्षा चांगली कशी झाली, मला सांगा.
भगवान म्हणू लागले - हे युधिष्ठिर ! मुर नावाच्या राक्षसाचा जन्म सुवर्णकाळात झाला. तो खूप बलवान आणि भयानक होता. त्या भयंकर राक्षसाने इंद्र, आदित्य, वसू, वायू, अग्नी इत्यादी सर्व देवांचा पराभव करून त्यांना हाकलून दिले. तेव्हा इंद्रासह सर्व देवता भयभीत झाले आणि त्यांनी सर्व कथा भगवान शंकरांना सांगितली आणि म्हणाले, हे कैलाशपती! दैत्याला घाबरून सर्व देव मृत्युलोकात परत गेले. तेव्हा भगवान शिव म्हणाले- हे देवा! तिन्ही जगाचा स्वामी, भक्तांच्या दु:खाचा नाश करणाऱ्या भगवान विष्णूचा आश्रय घ्या.
तेच तुमचे दुःख दूर करू शकतात. शिवाचे असे शब्द ऐकून सर्व देव क्षीरसागरापर्यंत पोहोचले. देव तेथे झोपलेले पाहून हात जोडून त्यांची स्तुती करू लागले की हे देवा, देवांच्या स्तुतीस पात्र! देवांचे रक्षणकर्ते मधुसूदन, तुम्हाला पुन:पुन्हा नमस्कार! तुम्ही आमचे रक्षण करा. राक्षसांच्या भीतीने आम्ही सर्व तुमच्या आश्रयाला आलो आहोत.
आपण या जगाचे निर्माता, पालक, उत्पत्ती आणि संरक्षक आणि संहारक आहात. सर्वांना शांती देणारे आहात. तुम्ही आकाश आणि पाताळ आहास. ब्रह्मा, सूर्य, चंद्र, अग्नी, सामुग्री, होम, प्रसाद, मंत्र, तंत्र, जप, यजमान, यज्ञ, कर्म, कर्ता, भोगकर्ता हेही तुमीच आहात. तुम्ही सर्वव्यापी आहात. तुम्च्याशिवाय, तिन्ही लोकांमध्ये परिवर्तनशील आणि स्थिर असे काहीही नाही.
हे परमेश्वरा! राक्षसांनी आमच्यावर विजय मिळवून स्वर्गातून आम्हाला बाहेर केले आहे आणि आम्ही सर्व देव इकडे तिकडे धावत आहोत, तुम्ही आम्हा सर्वांचे त्या राक्षसांपासून रक्षण करा.
इंद्राचे असे शब्द ऐकून भगवान विष्णू म्हणू लागले की हे इंद्र ! असा मायावी राक्षस कोण आहे ज्याने सर्व देवांवर विजय मिळवला आहे, त्याचे नाव काय आहे, त्याच्यामध्ये किती सामर्थ्य आहे आणि कोणाच्या आश्रयाला आहे आणि त्याचे स्थान कोठे आहे? हे सर्व मला सांगा.
भगवंताचे असे शब्द ऐकून इंद्र म्हणाले - प्रभु ! प्राचीन काळी नाडीजंग नावाचा एक राक्षस होता आणि त्याला मुर नावाचा मुलगा होता, जो महान पराक्रमी आणि प्रसिद्ध होता. त्यात चंद्रावती नावाचे शहर आहे. त्याने सर्व देवतांना स्वर्गातून बाहेर काढले आहे आणि तेथे आपला अधिकार स्थापित केला आहे. त्याने इंद्र, अग्नी, वरुण, यम, वायू, ईश, चंद्र, नैरुत इत्यादी स्थान काबीज केले आहे.
सूर्य स्वतःच चमकतो. तो स्वतः ढग बनला आहे आणि सर्वात अजिंक्य आहे. हे असुर निकंदन ! त्या दुष्टाचा वध करून देवांना अजेय बनवा.
हे वचन ऐकून भगवान म्हणाले- हे देवता, मी लवकरच त्याचा नाश करीन. तुम्ही चंद्रावती नगरी जा. असे बोलून सर्व देवदेवतांसह चंद्रावती नगरीकडे प्रस्थान केले. त्यावेळी मुर राक्षस रणांगणात सैन्यासह गर्जना करत होता. त्याची भयंकर गर्जना ऐकून सर्व देव भयभीत होऊन चारही दिशांना पळू लागले. जेव्हा भगवान स्वतः रणांगणावर आले तेव्हा असुर शस्त्रे, शस्त्रास्त्रे घेऊन त्यांच्यावर धावले.
देवाने त्यांना सापाप्रमाणे बाणांनी भोसकले. अनेक असुर मारले गेले. उरला फक्त मोर. तो अधीरतेने परमेश्वराशी लढत राहिला. प्रभूने जोही तीक्ष्ण बाण वापरला तो त्याच्यासाठी फूलच ठरेल. त्याचे शरीर विस्कटले पण तो लढत राहिला. दोघांमध्ये युद्धही झाले.
त्यांचे युद्ध 10 हजार वर्षे चालले पण मोर हरला नाही. थकून भगवान बद्रिकाश्रमाला गेले. हेमवती नावाची एक सुंदर गुहा होती, त्यात देव विसावा घेण्यासाठी आत शिरले. ही गुहा 12 योजना लांब होती आणि तिला एकच प्रवेशद्वार होते. भगवान विष्णू योगनिद्राच्या मांडीवर झोपले. मोरही मागे मागे गेला आणि भगवंतांना झोपलेले पाहून मारण्याच्या तयारीत होता, तेव्हा भगवंतांच्या शरीरातून तेजस्वी रूप असलेली देवी प्रकट झाली. देवीने मुर राक्षसाचा अवमान केला, युद्ध केले आणि त्याला ताबडतोब ठार मारले.
सर्व काही जाणून श्रीहरी जेव्हा योगनिद्राच्या मांडीवर उठले तेव्हा त्यांनी त्या देवीला सांगितले की तुझा जन्म एकादशीला झाला आहे, म्हणून तुझी उत्पना एकादशी या नावाने पूजा केली जाईल. जे माझे भक्त असतील ते तुझे भक्त असतील.