कोटा, राजस्थानमध्ये रंगांचा आणि आनंदाचा सण होळी आणि दुसर्‍या दिवशी धुलेंडीचा सण मोठ्या धूमधडाक्यात साजरा केला जातो, परंतु कोटामध्ये राजेशाही काळात हत्ती हे इथल्या लोकांच्या मनोरंजनाचे सर्वात मोठे साधन होते. कोटाचे सुप्रसिद्ध इतिहासकार जगत नारायण यांनी त्यांच्या 'महाराव उम्मेद सिंह द्वितीय एवं उनका समय' या पुस्तकात कोटाच्या राजघराण्याने राजेशाही काळात आयोजित केलेल्या या हत्तीच्या होळीचे वर्णन केले आहे.
या महत्त्वाच्या पुस्तकात होळीचा संदर्भ देत डॉ. जगत यांनी लिहिले आहे की, 'कोटामधील लोकांसाठी हत्तीची होळी हा सर्वात मोठा मनोरंजनाचा कार्यक्रम होता. संस्थानांच्या काळात राजघराण्यातील राजवाड्यात हत्तींचा वावर असायचा आणि नंतर वासल-ठीकानारांकडेही हत्ती असायचे. महाराव उम्मेद सिंग यांच्या कारकिर्दीत महाराव पतंगाच्या रंगाचा पोशाख परिधान करून दुपारी १२ वाजता गडहून जननी दोडी येथे पोहोचायचे आणि चंद्रमहालात राणीसोबत होळी खेळायचे, तर जहागीरदार-सरदार यांच्या आदेशानुसार हत्तीवर बसायचे. त्यांनी सांगितले की, यानंतर महारावांच्या उपस्थितीत हत्तींचा हा ताफा पाटणपोळ, घंटाघर, रामपुरा ते कोटा येथील लाडपुरा असा होळी खेळायचा, ज्याला हजारो लोक बघायचे आणि नंतर कोटाचे संपूर्ण वातावरण सीमाभिंतीत बंदिस्त झाले असून आनंदाने भरले असते.
'भाड्यावर हत्ती देऊन मला उदरनिर्वाह करायचे'
गेल्या काही दशकांपर्यंत अशीच काही माहूत कुटुंबे कोटा येथे राहत होती जी हत्ती पाळत होती. यापैकी बहुतेक माहुतांनी कोटाच्या नयापुरा परिसरात असलेल्या ऐतिहासिक क्षरबागेचा मोठा भाग व्यापला होता, जो त्यावेळी जवळजवळ दुर्लक्षित होता आणि तेथे हत्ती ठेवत होते, ज्याचा वापर ते आपल्या कुटुंबियांना हत्ती भाड्याने देऊन सण, लग्नासाठी करत असत.
कोटामध्ये फक्त काही माहूत उरले आहे
सध्याच्या आणि तत्कालीन नगरविकास आणि स्वायत्त सरकारच्या मंत्री शांती धारिवाल यांच्या प्रयत्नांमुळे, क्षरबागच्या नाना देवी मंदिराच्या भागाचे नूतनीकरण करण्यात आले आणि ते सुशोभीकरणाचे ठिकाण म्हणून विकसित करण्यात आले. मनोरंजन, मग माहुतांना येथून हलवावे लागले. आता कोटामध्ये फक्त काही माहूत कुटुंबे आहेत ज्यांच्याकडे हत्ती उरले आहेत. लग्नाच्या मोसमात, एक राइड भाड्याने घेऊन उदरनिर्वाह करतात, तरीही कोटामध्ये होळीचा उत्सव आजही कमी झालेला नाही. विशेषत: धुलेंडीच्या दिवशी शहरातील प्रमुख रस्त्यांवर, गल्लीबोळात ढोल-ताशे वाजवत, गाणी वाजवत, नाचत, गात गात लोकांची झुंबड उडालेली असते, तेव्हा एकमेकांचे तोंड घासताना पाहून मन आनंदाने भिजून जाते.