राजमाता जिजाबाई शहाजी भोसले ह्या थोर मराठा शासक आणि योद्धा शिवाजी यांच्या आई होत्या. शिवाजींनी मुघल साम्राज्याविरुद्ध जोरदार लढा देऊन हिंदवी स्वराज्य स्थापन केले. जिजाबाईंचा जन्म महाराष्ट्रातील सिंदखेड या गावात झाला. त्यांचे वडील लखुजी जाधवराव नावाचे शाही दरबारी आणि प्रमुख मराठा सरदार होते, तर त्यांची आई म्हाळसाबाई होती. त्यांच्या वडिलांनी अहमदनगरमध्ये निजामशाहीची सेवा केली आणि त्यांना त्यांच्या उच्च दर्जाचा आणि पदाचा अभिमान होता.
जिजाबाईंचा विवाह अगदी लहान वयात झाला
त्या काळातील प्रथेनुसार त्यांचा विवाह शहाजी भोसले यांच्याशी झाला. शहाजींनी निजामशहाच्या दरबारात मुत्सद्दी पदेही भूषवली. ते एक उत्कृष्ट योद्धाही होते. शहाजी भोसले यांच्या वडिलांचे नाव मालोजी शिलेदार होते, ते पुढे बढती होऊन 'सरदार मालोजीराव भोसले' झाले. खरे तर या जोडप्याचे वैवाहिक जीवन खूप आनंदी होते. परंतु त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांमधील परस्पर संघर्षामुळे तणाव निर्माण झाला. शहाजी राजे आणि त्यांचे सासरे जाधव यांचे संबंध बिघडले. परिस्थिती इतकी बिकट झाली होती की जिजाबाई पूर्णपणे मोडकळीस आल्या होत्या. त्यांना पती आणि वडिलांपैकी एकाची बाजू घ्यावी लागली. त्यांनी पतीला साथ दिली.
त्यांच्या वडिलांनी निजामशाहीविरुद्ध दिल्लीतील मुघलांशी मैत्री केली होती. जिजाबाई पतीसोबत शिवनेरी किल्ल्यावर राहिल्या. त्यांच्याप्रती असलेली बांधिलकी दाखवली. तथापि वडील आणि पती दोघेही दुसऱ्या शासकाखाली काम करत असल्यामुळे त्यांना दुःख होत असे. मराठ्यांनी स्वतःचे साम्राज्य स्थापन करावे ही त्यांची इच्छा होती. दोघांना आठ मुले होती. दोन मुलगे आणि सहा मुली. शिवाजी त्यांच्या दोन मुलांपैकी एक होता. मराठा साम्राज्याचा पाया घालू शकेल असा मुलगा त्यांना मिळावा म्हणून त्या नेहमी देवाकडे प्रार्थना करत असे. त्यांच्या प्रार्थनेचे उत्तर शिवाजीच्या रूपाने मिळाले, ज्यांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली.
जिजाबाई एक प्रभावशाली आणि वचनबद्ध स्त्री म्हणून ओळखल्या जातात ज्यांच्यासाठी स्वाभिमान आणि त्यांची मूल्ये सर्वोच्च होत्या. दूरदृष्टीसाठी प्रसिद्ध असलेल्या जिजाबाई स्वतः एक योद्धा आणि प्रशासक होत्या. वाढत्या शिवरायांमध्ये त्यांनी आपले गुण बिंबवले. कर्तव्याची भावना, धैर्य आणि कठीण प्रसंगांना धैर्याने सामोरे जाणे ही मूल्ये त्यांच्यात रुजवली. त्यांच्या देखरेखीखाली आणि मार्गदर्शनाखाली शिवाजींना मानवी नातेसंबंधांचे महत्त्व, स्त्रियांचा आदर, धार्मिक सहिष्णुता आणि न्याय तसेच त्यांच्या राष्ट्रावरील प्रेम आणि महाराष्ट्राच्या स्वातंत्र्याची इच्छा अधिक प्रबळ झाली.
रामायण आणि महाभारताच्या कथा सांगून जिजाबाईंनी शिवरायांमध्ये शौर्य, धार्मिक भक्ती, संयम आणि प्रतिष्ठा इत्यादी गुण विकसित केले, ज्याच्या जोरावर शिवाजी पुढे एक शूर आणि शूर योद्धा बनले. इतिहासकारांच्या मते जिजाबाईंनी त्यांच्या देखरेखीखाली आणि मार्गदर्शनाखाली शिवाजींमध्ये नैतिक मूल्ये रुजवली होती. शिवाजी महाराजांना मानवी नातेसंबंधांचे महत्त्व पटवून देण्याबरोबरच स्त्रियांचा आदर करून त्यांच्यात राष्ट्रप्रेमाची भावना जागृत करण्यात त्या यशस्वी झाल्या.
जिजाबाईंनी शिवरायांना केवळ कथाच सांगितल्या नाहीत तर तलवारबाजी, भालाफेक, घोडेस्वारी, स्वसंरक्षण आणि युद्धकौशल्य या कलांमध्ये पूर्ण पारंगत केले. शिवाजी देखील आपल्या यशाचे श्रेय आपल्या शूर आई जिजाबाईंना देत असत. त्यांनी आईलाच आपला प्रेरणास्रोत मानले. जिजाबाईंनी आपले संपूर्ण आयुष्य आपल्या मुलाला मराठा साम्राज्याचा सर्वात मोठा शासक बनवण्यासाठी समर्पित केले.
इतिहासकारांच्या मते जिजाबाई एक अतिशय प्रभावशाली आणि बुद्धिमान महिला होत्या आणि त्यांनी मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेसाठी समर्पित होते आणि त्या खर्‍या अर्थाने राष्ट्रमाता आणि शूर महिला होत्या.