भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका : 10 मार्च सावित्रीबाई फुले स्मृतीदिन 2023

भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका

सावित्रीबाई जोतीराव फुले या एक भारतीय समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि कवयित्री होत्या. त्यांना भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका म्हणून ओळखले जाते. त्या भारतातील पहिल्या मुलींच्या शाळेच्या पहिल्या प्राचार्या होत्या. त्यांनी पहिली किसान शाळा काढली. सावित्रीबाई फुले यांचा विवाह वयाच्या अवघ्या 9 व्या वर्षी झाला होता. त्यावेळी त्यांचे पती ज्योतिराव फुले हे 13 वर्षांचे होते. सावित्रीबाईंचे लग्न झाले तेव्हा त्यांना लिहिता-वाचणे येत नव्हते आणि त्यांचे पती ज्योतिराव फुले तिसरीत शिकत असत.

सावित्रीबाईंचे स्वप्न शिक्षित व्हायचे होते, पण त्याकाळी दलितांबद्दल भेदभाव खूप होता. एके दिवशी सावित्रीबाईंनी हातात इंग्रजी पुस्तक घेतले होते, तेव्हा त्यांच्या वडिलांनी ते पुस्तक पाहिले आणि ते फेकून दिले. यानंतर त्यांच्या वडिलांनी सांगितले की केवळ उच्चवर्णीय पुरुषच शिक्षण घेऊ शकतात. दलित आणि महिलांना शिक्षण घेऊ दिले जात नाही, कारण त्यांच्यासाठी शिक्षण घेणे पाप आहे. यानंतर सावित्रीबाई फुले यांनी त्यांचे पुस्तक परत आणले. काहीही झाले तरी शिक्षण नक्की घेईन, अशी शपथ त्यांनी घेतली.

सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म महाराष्ट्रात 3 जानेवारी 1831 रोजी शेतकरी कुटुंबात झाला. सावित्रीबाईंच्या आईचे नाव लक्ष्मीबाई तर गावचे पाटील असणाऱ्या वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे पाटील होते.

सावित्रीबाई फुले स्मृतीदिन हा दिवस भारतातील महिलांसाठी आणि विशेषतः दलित, ओबीसी, आदिवासी समाजातील महिला, मुस्लिम महिलांसाठी खूप महत्त्वाचा आहे. भारताच्या इतिहासात पहिल्यांदाच एका महिलेने शूद्रातिशूद्र मुलींसाठी शाळा उघडल्या आणि त्यांना शिक्षण देण्यासाठी संघर्ष केला. सावित्रीबाई जेव्हा त्यांच्या शाळेत शिकवायला जात असत तेव्हा त्या काळातील सुसंस्कृत लोक त्यांच्यावर शेण, माती, दगड आणि घाण टाकत असत. त्यांना रस्त्यांवर व चौकाचौकात अडवून धमकावायचे.

जेव्हा मुलींना शिक्षण देणे वाईट मानले जात होते, तेव्हा सावित्रीबाईंनी मुलींच्या शिक्षणासाठी शाळा उघडली. 1848 साली त्यांनी महाराष्ट्रातील पुणे येथे भारतातील पहिली मुलींची शाळा स्थापन केली. यानंतर त्यांनी मुलींसाठी एक-दोन नव्हे तर 18 शाळा बांधल्या.

सावित्रीबाई फुले यांनी केवळ शिक्षणासाठीच लढा दिला नाही, तर त्यांनी देशातील दुष्प्रवृत्तींविरुद्ध आवाज उठवला. अस्पृश्यता, बालविवाह, सती प्रथा, विधवा पुनर्विवाहाला बंदी यासारख्या वाईट गोष्टींना तिने विरोध केला आणि त्याविरुद्ध लढा चालू ठेवला. त्यांनी आयुष्यभर महिलांच्या हक्कांसाठी लढा दिला.

ज्या समाजाने सावित्रीबाई फुलेंना विरोध केला त्यांच्या समाजातील एका मुलीचे प्राण त्यांनी वाचवले. काशीबाई नावाची एक विधवा ब्राह्मण स्त्री आत्महत्या करणार होती. काशीबाई गरोदर होती आणि लोकांच्या रोषाला घाबरून ती आत्महत्या करणार होती, पण सावित्रीबाईंनी तिला हे भयानक पाऊल उचलण्यापासून रोखले. त्या काशीबाईला घरी घेऊन आल्या आणि प्रसूती झाली. त्यांनी काशीबाईच्या मुलाचे नाव यशवंत ठेवले आणि त्याला आपला दत्तक मुलगा बनवले. सावित्रीबाईंनी यशवंतांना शिक्षण देऊन डॉक्टर बनवले.

ज्या वेळी भारतात जातिव्यवस्था आपल्या शिखरावर होती, सावित्रीबाई फुले यांनी आंतरजातीय विवाहांना चालना देण्यासाठी अनेक पावले उचलली. सावित्रीबाईंनी पतीसह 'सत्यशोधक समाज' स्थापित केले. येथे पुजारी आणि हुंडा याविना लग्न लावले जात असे. 

सावित्रीबाई फुले या लेखिका आणि कवयित्री सुद्धा होत्या. त्यांनी 1854 मध्ये काव्यफुले आणि 1892 मध्ये बावनकाशी सुबोध रत्नाकर प्रकाशित केले आणि "जा, शिक्षण मिळवा" नावाची कविता देखील प्रकाशित केली. सावित्रीबाईंची प्रकाशित पुस्तके काव्यफुले (काव्यसंग्रह), सावित्रीबाईंची गाणी, सुबोध रत्नाकर, बावनकशी, जोतिबांची भाषणे.

सावित्रीबाई फुले यांचा मृत्यू

1897 मध्ये पुण्यात प्लेगचा प्रादुर्भाव झाला. सावित्रीबाई आणि त्यांचा दत्तक मुलगा यशवंत फुले यांनी नालासोपारा परिसरात रोगाने प्रभावित झालेल्यांवर उपचार करण्यासाठी एक क्लिनिक उघडले. क्लिनिकची स्थापना पुण्याच्या बाहेरील भागात संसर्गमुक्त ठिकाणी करण्यात आली. पांडुरंग बाबाजी गायकवाड यांच्या मुलाला वाचवताना सावित्रीबाईंचा वीरतापूर्वक मृत्यू झाला. गायकवाड यांच्या मुलाला मुंढव्याबाहेरील महार वस्तीत प्लेग झाला हे कळताच सावित्रीबाई फुले त्यांच्या पाठीशी धावून गेल्या आणि त्यांना पाठीवर घेऊन रुग्णालयात नेले. यात सावित्रीबाई फुले यांना प्लेगची लागण झाली आणि 10 मार्च 1897 रोजी रात्री 9 वाजता त्यांनी जगाचा निरोप घेतला.