वाचन समृद्ध असले म्हणजे लेखनाचीही प्रवृत्ती प्रबल होते, कल्पनाशक्तीला वाव मिळतो, रसिकता वाढीस लागते सृजनशीलतेला वाट सापडते, सहृदयता, दुसर्‍याच्या दु:खाची जाणीव, त्यांस आवश्यक असणारे संवेदनशील मन यांस खतपाणी मिळते.
' वाचा ल त र वाचा ल' ह ी म्ह ण आजच्य ा घडील ा कित ी समर्प क आह े ह े आप ण सर्व च जाणत ो. आजच्य ा मनुष्याच्य ा ठिकाण ी असणार े ज्ञा न ह ी त्याच ी फा र मोठ ी शक्त ी आह े. य ा शक्तीच्य ा साह्यान े त ो सुबुद् ध आण ि प्रगल् भ त र होतो च परंत ु त्याच्य ा कार्यसंस्कृतीव र सुद्ध ा त्याच ा प्रभा व पडत ो. मागल्य ा पिढीपेक्ष ा आताच्य ा पिढीच े वाच न अगद ी अल् प झाल े आह े अश ी तक्रा र सर्व च थरातू न वाढल े आह े. त ी गोष् ट सत्यह ी आह े कार ण वाचनाव्यतिरिक् त रेडि ओ, टेलिव्हिज न, कंप्युट र, चित्रप ट, नाटक े, इत र मनोरंजनाच ी साधन े इतक ी जास् त वाढल ी आहे त क ी य ा सर् व गलबल्या त मनुष्याल ा वाचण्यासाठ ी निवांतपणा च मिळेनास ा झाल ा आह े.
अलीकडच्य ा काळा त आपल्य ा मोबाई ल फोनवरसुद्ध ा विशिष् ट नंब र फिरविल्याबरोब र आजच्य ा घडील ा जगाती ल कानाकोपर्‍या त घडणार्‍य ा घटकांच ी अद्ययाव त माहित ी प्राप् त होत े. जुन्य ा पिढीपाश ी ह ी अद्ययाव त साधन े नसल्यामुळ े जास्ती त जास् त वाचनातू न त े आपल ी ज्ञा न- लालस ा भागवी त अस त. परंत ु जुन्य ा पिढीमध्य े शिक्षणाच ा फारस ा प्रसा र झालेल ा नव्हत ा. जव ळ जव ळ 80 टक्याच्य ा व र जनत ा निरक्षर च होत ी त्यामुळ े वाचनाच ा मक्त ा काह ी सुधारलेल्य ा सु‍शीक्षि त समाजापुरता च सिमी त होत ा आत ा शिक्ष ण सर् व सामान्यापर्यं त पहोचल े आह े परंत ु इत र प्रसा र माध्यमांच्य ा बाहुल्यामुळ े प्रत्यक् ष वाच न आण ि तेह ी कसदा र वाच न निश्चित च कम ी झालेल े आह े.
भारती य परंपरे त, आपल्य ा प्राची न संस्कृती त ज्ञानाच ा अमर्या द खजिन ा निरनिराळ्य ा पोथ्य ा, पुराण े, धार्मि क ग्रं थ या त साठविलेल ा आह े. पूर्वीच्य ा पिढी त मुठभ र शास्त्र ी- पंडितांच्य ा हात ी ह े ज्ञानभांडा र होत े. ब्रिटि श काळां त इंग्रज ी शिक्षणाच्य ा संस्कारतू न प्रबोध न काळाच ी महूर्तमे ढ रोवल ी गेल ी. नवशिक्षणातू न ज्ञानाच ी नवी न खिडक ी उघडल ी गेल ी. आण ि पाश्चात् य, तत्वज्ञा न, विज्ञा न, संस्कृत ी, इतिहा स आण ि परंपर ा यांच ी ओळ ख आम्हाल ा झाल ी. त्यातू न विचारांच ी नव ी दिश ा आम्हाल ा प्राप् त झाल ी. त्याच ा आपल्य ा जीव न शैलीव र प्रभा व पड ू लागल ा. पाश्चात्याच े अनुकर ण करण्याच ी वृत्त ी बळावल ी. यांच्याती ल शिस् त, प्रामाणिकपण ा, चिकाट ी आण ि कर्तव्यत्परत ा इत्याद ी गुणांच ा स्वीका र करण्याऐवज ी त्यांच ी बिनधास् त, स्वै र आण ि बेपर्व ा वृत्त ी आम्ह ी घेतल ी. संस्कारांच ी मातब्बर ी आम्हाल ा वाटेनाश ी झाल ी. अर्ध्य ा हळकुंडान े पिवळ े होऊ न आम्ह ी त्यांच्य ा जीवनशैलीच ी भ्रष् ट नक्क ल कर ू लागल ो. त्यांतू न आपल्य ा संस्कृतीमधी ल का य मूल्यवा न आह े याच े भा न आम्ह ी हरवू न बसल ो व त्यांच्य ा संस्कृतीती ल मूल्यवा न गोष्ट ी स्वीकारण्याच े आम्ह ी टाळ ू लागल ो.
सध्याच ी अवस्थ ा त र ए क प्रकारच ी कुंठावस्थ ा आह े अस े मल ा वाटत े. लहानपण ी जुन्य ा पिढी त मुलांच्य ा हाता त इसापनीत ी, सान े गुरूजींच्य ा संस्कारक्ष म गो ड गोष्ट ी, ' श्यामच ी आ ई' य ा सारख ी पुस्तक े असायच ी. आताच ी मुळ े सल ग पानभ र नाह ी लिहिलेल े असे ल त र त े सुद्ध ा वाचायच ी तसद ी घे त नाह ी. चित्रांच्य ा मार्फ त 2-2 ओळींच ी माहित ी संकलि त केलेल ी कार्टून् स त्यांन ा जास् त आवडता त, दीर् घ कथ ा, लघ ु कादंबर ी, मोठ ी वैचारि क पुस्तक े, सुंद र कवितांच ा संग्र ह य ा गोष्ट ी त र त्यांच्य ा आजुबाजुल ा फिरक त सुद्ध ा नाह ी.
अलीकडे हा वाचन संस्कारच घराघरातून हरवला आहे. अगदी बालवर्गापासून परीक्षा आणि त्यात मिळणारी टक्केवारी यालाच महत्व प्राप्त झाले आहे. त्यामुळे पाठ्यपुस्तकाव्यतिरिक्त अन्य वाचन करण्याची विद्यार्थ्यांची प्रवृतीच नष्ट झाली आहे. पालकही उदासीन झाली आहे.
माझ्य ा स्मरणानुसा र म ी आठवीच ी परीक्ष ा पा स केल्यानंत र उन्हाळ्याच्य ा सुटी त त्य ा वेळ ी व ि. स. खांडेकरांच ी ज्ञानपी ठ पुरस्का र प्राप् त ' ययात ी' ह ी दीर् घ कादंबर ी ( जव ळ जव ळ 450 पृष्ठ े) 2 दिवसा त वाचू न पूर् ण केल ी होत ी. कार ण आमच्य ा घर ी तस े वातावर ण होत े. सर् व प्रकारच ी उत्तमोत्त म पुस्तक े, नियतकालिक े, मासिक े आमच्य ा घर ी ये त अस त. लहानापासू न मोठ्यापर्यं त सगळ्यांना च वाचनाच ी आव ड होत ी. लहानपण ी एकद ा ह ा वाच न संस्का र झाल ा म्हणज े त ो तरु ण, प्रौ ढ आण ि वृद्धावस्थेपर्यं त काय म राहत ो, या त शंक ा नाह ी. विवि ध प्रकारच्य ा कथ ा, कादंबर्‍य ा, कवित ा, ललि त साहित् य यातू न ए क विलक्ष ण आल्हा द आण ि आनं द व्यक्तील ा प्राप् त होतो च शिवा य त्याच े जीव न समृद् ध, संपन् न मानत े. म न खर्‍य ा अर्थान े श्रीमं त होत े. वैचारि क ग्रंथांच्य ा वाचनातू न त्याच्य ा बुद्धील ा धा र चढल्य ा वाचू न रहा त नाह ी.
अलीकड े ह ा वाच न संस्कार च घराघरातू न हरवल ा आह े. अगद ी बालवर्गापासू न परीक्ष ा आण ि त्या त मिळणार ी टक्केवार ी याला च अनन्यसाधार ण महत् व प्राप् त झाल े आह े. त्यामुळ े पाठ्यपुस्तकाव्यतिरिक् त अन् य वाच न करण्याच ी विद्यार्थ्यांच ी प्रवृती च नष् ट झाल ी आह े. पालकह ी याबाब त उदासी न झाल े आहे त. शाळ ा, परीक्ष ा, शिकवण ी वर् ग आण ि डॉक्ट र किंव ा इंजिनिअ र बनण्याच ी दुर्दम् य आकांक्ष ा त्यातू न निर्मा ण होणार ी जीवघेण ी स्पर्ध ा, त्य ा स्पर्धे त टिकू न राहण्यासाठ ी वाट्टे ल त्य ा वै ध /अवै ध मार्गाच ा अवलं ब य ा सर् व दुष्चक्रा त आताच ा पाल् य आण ि पाल क दोघेह ी अडकल े आहे त त्यातू न वे ळ काढू न परीक्ष ा निरपेक् ष, निख ळ आनं द देणार े वाच न करण्या स त्यांन ा फुरसत च नाह ी.
वाच न समृद् ध असल े म्हणज े लेखनाचीह ी प्रवृत्त ी प्रब ल होत े, कल्पनाशक्तील ा वा व मिळत ो, रसिकत ा वाढी स लागत े सृजनशीलतेल ा वा ट सापडत े, सहृदयत ा, दुसर्‍याच्य ा द ु: खाच ी जाणी व, त्यां स आवश्य क असणार े संवेदनशी ल म न यां स खतपाण ी मिळत े. खर्‍य ा अर्थान े मानुषतेच े मूल् य अंग ी बाणत े. सामाजि क जाणी व दृ ढ होत े. इतरांबाब त, समाजाबाब त, आपल ी काह ी कर्तव्य े आहे त याच े भा न प्राप् त होत े. मात ा, पित ा, शेजार ी, समा ज आण ि राष्ट्रापर्यं त आपल ी कह ी बांधिलक ी आह े याच ी जाणी व जागृ त राहत े. म न संकुचि त, क्षुद् र गोष्टी त अडक त नाह ी. त े विश्वात्म क होत े. वाचनामुळ े माणसाल ा माणू स म्हणू न असलेल्य ा अस्तित्वाच े मो ल कित ी अनमो ल आह े याच े भा न प्राप् त झाल्याशिवा य रहा त नाह ी.