असुरक्षित गर्भपात हे भारतातील माता मृत्यूचे तिसरे प्रमुख कारण आहे

असुरक्षित गर्भपात हे भारतातील माता मृत्यूचे तिसरे प्रमुख कारण आहे. युनायटेड नेशन्स पॉप्युलेशन फंडच्या स्टेट ऑफ द वर्ल्ड पॉप्युलेशन रिपोर्ट २०२२ नुसार, भारतात असुरक्षित गर्भपाताच्या पद्धतींमुळे उद्भवणाऱ्या गुंतागुंतीमुळे भारतात दररोज सुमारे 8 महिलांचा मृत्यू होतो.

'सीइंग द अनसेन: कारवाई करण्यासारखे अनपेक्षित गर्भधारणेचे दुर्लक्षित संकट' शीर्षकाच्या अहवालात दररोज सुमारे ३.३ लाख अनियोजित गर्भधारणा आढळून आल्या आहेत. त्यापैकी ७ पैकी एक भारतात आढळतो.

UNFPA नुसार मूलभूत मानवी हक्क राखण्यात हे जागतिक अपयश आहे. जगातील सुमारे ६% स्त्रिया दरवर्षी अनपेक्षित गर्भधारणा अनुभवतात.

हे लिंगभेदाचे कारण आणि परिणाम आहे, गर्भनिरोधकाविषयी ज्ञानाचा अभाव, गर्भनिरोधक निवडण्याचे अधिकार नाकारणे, विसंगत किंवा चुकीची पद्धत वापरणे किंवा पारंपारिक पद्धतीचा वापर करणे. काही प्रकरणांमध्ये गर्भनिरोधक वापराचा विचार न केल्याने गर्भधारणा अनपेक्षितपणे येउ शकते, जसे की, लैंगिक शोषणाच्या बळींमध्ये, स्त्रीच्या सामाजिक किंवा आर्थिक परिस्थितीत बदल, अचानक ओढवलेली वैद्यकीय परिस्थिती यामुळे बाळाच्या किंवा आईच्या जीवाला धोका निर्माण होतो.

सुरक्षित गर्भपात करण्‍याच्‍या स्‍त्रीच्‍या क्षमतेमध्‍ये काही घटक अडथळा आणतात. नावाला लागलेला कलंक, खर्च, कौटुंबिक नापसंती, आरोग्य सुविधांचा अभाव या ग्रामीण भागात आणि विशेषत: आर्थिकदृष्ट्या अवलंबून असलेल्या स्त्रियांच्या काही वास्तविक चिंता आहेत ज्या सुरक्षित गर्भपातामध्ये अडथळा ठरतात.

"कोणतीही स्त्री स्वतःला मुक्त म्हणवू शकत नाही जोपर्यंत ती आई होणार की नाही हे स्वतः जाणीवपूर्वक निवडू शकत नाही"

असुरक्षित गर्भपाताच्या गंभीर जोखमीपासून महिलांचे संरक्षण करण्यासाठी भारताने १९७१ मध्ये वैद्यकीय समाप्ती गर्भधारणा कायद्याद्वारे गर्भपात कायदेशीर केले.

२०२१ मधील अलीकडील दुरुस्तीने गर्भपाताची कायदेशीर मर्यादा गर्भधारणेच्या वयाच्या २४ आठवड्यांपर्यंत वाढवली आहे. वैद्यकीय सुविधा प्रदात्याची पात्रता योग्य प्रशिक्षणानंतर केवळ प्रसूती आणि स्त्रीरोग मधील पदवीधारकांकडून एमबीबीएस डॉक्टरांपर्यंत खाली आणली गेली आहे.

९ आठवडे किंवा ६३ दिवसांपर्यंत फक्त वैद्यकीय MTP (Medical Termination of Pregnancy) ऑफर केले जाऊ शकते आणि त्यापलीकडे १लया तिमाहीच्या शेवटपर्यंत सर्जिकल टर्मिनेशन ऑफर केले जाते. या कालावधीनंतर दुसऱ्या तिमाहीतील MTP प्रोटोकॉलचे पालन केले जाते.

PCPNDT कायद्यांतर्गत येणाऱ्या लिंगनिवड आणि स्त्री भ्रूणहत्या ह्या भारतासमोरील आव्हाने आहेत.

दुसरे मोठे आव्हान म्हणजे POCSO कायद्यानंतर १८ वर्षांपेक्षा कमी वयोगटातील मुलींच्या कायदेशीर गर्भपाताची संख्या लक्षणीयरीत्या कमी झाली आहे. हे किशोरवयीन मुलांद्वारे कायद्याच्या जागरूकतेचे परिणाम असू शकते, गर्भनिरोधक वापरणे इत्यादी. किंवा कायदेशीर अडचणी टाळण्यासाठी त्याची नोंदणी केली जात नसावी.

भारतातील आणखी एक न बोललेली समस्या म्हणजे लोक अजूनही आयुष आणि होमिओपॅथी सारख्या अपारंपरिक वैद्यकीय सुविधांवर विश्वास ठेवतात. डॉक्टर सुरक्षित गर्भपात सेवांमध्ये प्रशिक्षित नसतात परंतु त्यांना MTP गोळ्यां देण्याची परवानगी असते. हे सामान्यतः स्वस्त आणि जनतेसाठी सुलभ असतात.

असुरक्षित गर्भपाताच्या गुंतागुंतींमध्ये रक्तस्त्राव, संसर्ग, अपूर्ण गर्भपात, जननेंद्रियाला इजा, गर्भाशयाचे छिद्र, आतड्याला दुखापत, वंध्यत्व आणि गुंतागुंतीच्या प्रकरणांमध्ये महिलेचा मृत्यू यांचा समावेश होतो.

रुग्णाच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी, गर्भपात सेवा घेणाऱ्या महिलेची ओळख गोपनीय ठेवणे बंधनकारक आहे. केवळ महिलेची संमती आवश्यक असून, जर रुग्ण मोठा असेल तर जोडीदार किंवा पती किंवा कुटुंबातील कोणत्याही सदस्याच्या संमतीची आवश्यकता नसते.

असुरक्षित लैंगिक संबंधांमुळे अनियोजित गर्भधारणा आणि त्याच्याशी संबंधित परिणाम 

असुरक्षित लैंगिक संबंधांमुळे विविध लैंगिक संक्रमित संक्रमणांचा प्रसार होऊ शकतो. बुरशीजन्य संसर्गामध्ये व्हल्व्होव्हॅजिनल थ्रश किंवा कॅंडिडिआसिसचा समावेश होतो. क्लॅमिडीया ट्रॅकोमॅटिस सारखे जिवाणू संक्रमण ज्यामुळे वंध्यत्व, सिफिलीस, गोनोरिया नावाचे इतर लैंगिक रोग होऊ शकतात.

एचआयव्ही एड्स, एचबीएसएजी, एचसीव्ही आणि ह्युमन पॅपिलोमाव्हायरस आणि जननेंद्रियाच्या नागीण यांसारखे सौम्य विषाणूजन्य संक्रमण प्राणघातक असू शकतात.

गर्भपाताचे दुष्परिणाम

सुरक्षित नियोजनात्मक गर्भपातामध्ये कमीतकमी गुंतागुंत असते. असुरक्षित गर्भपातामध्ये जास्त रक्तस्त्राव आणि संसर्ग असू शकतात. असुरक्षित परिस्थितींमध्ये गंभीर सेप्सिस, जननेंद्रियाच्या दुखापतीचा धोका, गर्भाशयाला छिद्र आणि आतड्यांसंबंधी दुखापत यासह सर्व गुंतागुंत वाढतात.

दीर्घकाळात, रुग्णाला अत्यंत कमी टक्केवारीत वारंवार गर्भपात आणि वंध्यत्वास कारणीभूत ठरू शकतो.

डॉ अनघा छत्रपती, स्त्रीरोग सल्लागार, ग्लोबल हॉस्पिटल परळ, मुंबई