नवरात्रोत्सव वर्षातून दोनदा साजरा केला जातो. पहिली नवरात्र चैत्र प्रतिपदेपासून सुरू होते आणि नवमीपर्यंत साजरी केली जाते. त्यानंतर पितृपक्ष संपल्यानंतर अश्विन महिन्यात शुक्ल पक्षाच्या प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत शारदीय नवरात्री साजरी केली जाते. दोन्ही नवरात्रांमध्ये भक्त पूर्ण भक्तिभावाने दुर्गा देवीची पूजा करताना नऊ उपवास करतात.
शारदीय नवरात्रीचे धार्मिक तसेच वैज्ञानिक महत्त्व आहे. असे मानले जाते की ज्या ऋतूमध्ये शारदीय नवरात्रीची सुरुवात होते, त्या ऋतूमध्ये सौम्य थंडी असते आणि त्यामुळे बदलत्या हवामानाचा जनजीवनावर परिणाम होऊ नये, यासाठी नियम व संयम पाळून 9 दिवस उपवास करण्याचा नियम पौराणिक आहे आणि अनादी काळापासून चालत आले आहे. नवरात्र म्हणजे शक्तीची उपासना करून मानसिक आणि शारीरिक संतुलन साधण्याचा सण. नवरात्रीचे व्रत पाळल्याने उपासक ऋतू बदल सहन करण्यास स्वतःला बळ देतो.
नवरात्रीचा इतिहास
नवरात्रीमध्ये दुर्गेच्या 9 रूपांची पूजा केली जाते. नवरात्रीच्या व्रताची सुरुवात कशी झाली यामागे अनेक पौराणिक समजुती आहेत.
पहिला म्हणजे रामजींच्या हातून रावणाचा वध व्हावा, यासाठी नारदांनी श्रीरामांना या व्रताचे अनुष्ठान करण्याची विनंती केली. हे व्रत पूर्ण करून रामजीने लंकेवर हल्ला करून शेवटी रावणाचा वध केला. तेव्हापासून हे व्रत कार्य सिद्धीसाठी पाळले जात आहे.
दुसरे म्हणजे भगवती देवीने प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत नऊ दिवस महिषासुर नावाच्या राक्षसाशी युद्ध केले आणि नवमीच्या रात्री तिचा वध केला. तेव्हापासून देवीला 'महिषासुरमर्दिनी' म्हणून ओळखले जाते. तेव्हापासून माँ दुर्गेच्या सामर्थ्याला समर्पित नवरात्रीचा उपवास केला जातो.
नवरात्रीचे आध्यात्मिक महत्त्व
सात्विक, उदारमतवादी आणि धर्मनिष्ठ सज्जनांची फसवणूक करून जगात जेव्हा जेव्हा तामस, राक्षसी आणि क्रूर लोक प्रबळ होतात, तेव्हा देवी पुन्हा धर्मसंस्थापनेसाठी अवतार घेते. त्यांच्यासाठी हे व्रत केले जाते. नवरात्रीमध्ये माँ दुर्गेची कृपा इतर दिवसांपेक्षा 1000 पटीने वाढते. देवतत्त्वाचा जास्तीत जास्त लाभ घेण्यासाठी नवरात्रीच्या काळात श्री दुर्गादेवाय नमः मंत्राचा जप अधिकाधिक करावा.