Hoisting of the National Flag भारतीय ध्वजची संपूर्ण माहिती; इतिहास, महत्त्व आणि नियमावली

know Flag hoisting rules

Hoisting of the National Flag भारताचा राष्ट्रीय ध्वज हे आडव्या आयताकृ ती आकारात बनवलेले राष्ट्रीय चिन्ह आहे. गडद भगवा (वर), पांढरा (मध्यभागी) आणि हिरवा (तळाशी) अशा तीन रंगांच्या मदतीने ते सजवले जाते. पांढऱ्या रंगाच्या मध्यभागी एक निळे अशोक चक्र (म्हणजे कायद्याचे चाक) आहे, ज्यामध्ये 24 प्रवक्ते आहेत. 22 जुलै 1947 रोजी झालेल्या बैठकीत भारताच्या संविधान सभेने राष्ट्रध्वजाचे सध्याचे स्वरूप स्वीकारले होते. सध्याचा राष्ट्रध्वज अधिकृतपणे भारताच्या राज्यकर्त्यांनी स्वीकारला होता. तीन रंग असल्यामुळे त्याला तिरंगा असेही म्हणतात. तो स्वराज ध्वजावर आधारित आहे (म्हणजे पिंगली व्यंकय्या यांनी डिझाइन केलेला भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचा ध्वज).

राष्ट्रीय ध्वज Indian Flag

भारतातील लोकांसाठी राष्ट्रध्वज अत्यंत महत्त्वाचा आहे. ही अत्यंत महत्त्वाची आणि भारतातील लोकांसाठी अभिमानाची बाब आहे. भारतीय ध्वज खादी (महात्मा गांधींनी प्रसिद्ध केलेल्या हाताने कातलेल्या) नावाच्या विशिष्ट प्रकारच्या कापडापासून बनवला जातो. स्टँडर्ड ब्युरो ऑफ इंडिया त्याच्या बांधकाम आणि डिझाइनसाठी जबाबदार आहे, तर खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाला त्याचे उत्पादन करण्याचा अधिकार आहे. 2009 मध्ये राष्ट्रीय ध्वजाची एकमेव उत्पादक कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संघटना होती.

भारताचे राष्ट्रीय ध्वज नियमावली राष्ट्रीय चिन्हाशी संबंधित कायद्यासह भारतीय ध्वज (दुसरा राष्ट्रीय किंवा गैर-राष्ट्रीय ध्वज) च्या सरावाचे नियमन करते. कोणत्याही खाजगी नागरिकाने (कोणत्याही राष्ट्रीय दिवशी वगळता) राष्ट्रध्वज वापरण्यास सक्त मनाई आहे. तर 2002 मध्ये नवीन जिंदाल (खाजगी नागरिक) यांच्या विनंतीवरून भारत सरकारने (भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ) ध्वजाच्या मर्यादित वापराचा कायदा सर्वोच्च न्यायालयाच्या आदेशाने बदलला. ध्वजाच्या अतिरिक्त वापरासाठी 2005 मध्ये तो पुन्हा बदलण्यात आला.

भारतीय ध्वजाचा अर्थ आणि महत्त्व

भारतीय ध्वज तीन रंगात असल्यामुळे त्याला तिरंगा असेही म्हणतात. खादी फॅब्रिक, मध्यभागी एक वर्तुळ आणि तीन रंगांचा वापर करून भारतीय ध्वज क्षितिजाच्या समांतर तयार केला आहे. 22 जुलै 1947 रोजी ब्रिटीश राजवटीपासून भारतीय स्वातंत्र्याचा परिणाम म्हणून राष्ट्रध्वज स्वीकारण्यात आला. त्याची लांबी आणि रुंदी यांचे गुणोत्तर अनुक्रमे 2 : 3 आहे. स्वातंत्र्य आणि राष्ट्रवादाचे प्रतीक म्हणून भारतीय ध्वज तयार केला आणि स्वीकारला गेला.

भारतीय ध्वज आपल्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे. हिंदू, मुस्लिम, शीख, ख्रिश्चन इत्यादी भिन्न विचारधारा आणि धर्म असूनही, ते सर्व धर्मांना एकाच मार्गावर घेऊन जाते आणि आपल्यासाठी एकतेचे प्रतीक आहे. त्यात असलेले तीन रंग आणि अशोक चक्र यांचा स्वतःचा अर्थ आहे जो खालीलप्रमाणे आहे.

केशरी रंग

राष्ट्रध्वजाचा वरचा भाग केशरी आहे; जे त्यागाचे प्रतीक आहे, देशाप्रती धैर्य आणि निस्वार्थीपणा दर्शवते. हिंदू, बौद्ध आणि जैन या धर्मांसाठी हा अतिशय सामान्य आणि धार्मिक महत्त्वाचा रंग आहे. भगवा रंग वेगवेगळ्या धर्मातील लोकांच्या अहंकारापासून मुक्तता आणि त्याग दर्शवतो आणि लोकांना एकत्र करतो. केशरी रंगाचे स्वतःचे महत्त्व आहे जे आपल्या राजकीय नेतृत्वाला आठवण करून देते की त्यांच्याप्रमाणेच आपणही काही वैयक्तिक फायद्यासाठी पूर्ण समर्पण ठेवून राष्ट्रहितासाठी कार्य केले पाहिजे.

पांढरा रंग

राष्ट्रध्वजाच्या मध्यवर्ती भागाची रचना पांढऱ्या रंगाने करण्यात आली आहे जी राष्ट्राची शांतता, पवित्रता आणि प्रामाणिकपणा दर्शवते. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार पांढरा रंग देखील शुद्धता आणि ईमानदारी दर्शवतो. राष्ट्राला मार्गदर्शन करण्यासाठी ते सत्याच्या मार्गावर प्रकाश टाकते. हे भारतीय राजकीय नेत्यांना शांतता राखून मुख्य राष्ट्रीय उद्दिष्ट साध्य करण्याच्या दिशेने देशाचे नेतृत्व करण्याची आठवण करून देते.

हिरवा रंग

हिरवा हा तिरंग्याच्या तळाशी असलेला रंग आहे, जो विश्वास, उर्वरता, सुख, समृद्धी आणि प्रगती दर्शवते. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार हिरवा हा उत्सव आणि दृढतेचा रंग आहे जो जीवन आणि आनंदाचे प्रतिनिधित्व करतो. संपूर्ण भारताच्या मातीतली हिरवाई दाखवतं. हे भारतातील राजकीय नेत्यांना आठवण करून देते की त्यांना भारताच्या मातीचे बाह्य आणि अंतर्गत शत्रूंपासून संरक्षण करायचे आहे.

अशोक चक्र आणि 24 प्रवक्ते

हिंदू धर्मानुसार पुराणांमध्ये 24 क्रमांकाचे खूप महत्त्व आहे. अशोक चक्र हे धर्म चक्र मानले जाते, ज्याला वेळ चक्र देखील म्हणतात. अशोक चक्राच्या मध्यभागी 24 प्रवक्ते आहेत जे दिवसाच्या 24 मौल्यवान तासांचे प्रतिनिधित्व करतात. हे हिंदू धर्मातील 24 धर्म ऋषी देखील प्रदर्शित करते ज्यांच्याकडे "गायत्री मंत्र" (हिंदू धर्मातील सर्वात शक्तिशाली मंत्र) ची पूर्ण शक्ती आहे. हिमालयातील सर्व 24 धर्म ऋषींना 24 अक्षरांच्या अविनाशी गायत्री मंत्राने प्रदर्शित केलं जातं. (पहिल्या अक्षरात विश्वामित्र जी आणि शेवटचे अक्षर याज्ञवल्क्य यांचे वर्णन केले आहे ज्यांनी धर्मावर राज्य केले).

भारतीय ध्वजाच्या मध्यभागी अशोक चक्र असण्यामागेही मोठा इतिहास आहे. अनेक वर्षांपूर्वी भगवान बुद्धांनी मोक्ष प्राप्त केला म्हणजेच गया येथे शिक्षण घेतले. मोक्षप्राप्तीनंतर, ते वाराणसीतील सारनाथ येथे आले जेथे त्यांना त्यांचे पाच शिष्य (म्हणजे पंचवर्गीय भिक्खू) कौनदिन्या, अश्वजीत, भद्रक, महानाम आणि कश्यप भेटले. धर्मचक्र समजावून सांगितल्यानंतर आणि त्याचे वितरण केल्यानंतर बुद्धांनी त्या सर्वांना पहिला उपदेश दिला. हे राजा अशोकाने त्याच्या स्तंभाचे शिखर प्रदर्शित करण्यासाठी घेतले होते, जे नंतर भारतीय ध्वजाच्या मध्यभागी अशोक चक्र म्हणून या चाकाच्या उत्पत्तीचा आधार बनले. राष्ट्रध्वजाच्या मध्यभागी अशोक चक्राची उपस्थिती राष्ट्राशी मजबूत संबंध आणि बुद्धावरील विश्वास दर्शवते.

12 प्रवक्ते भगवान बुद्धांच्या शिकवणीचे प्रतिनिधित्व करतात तर इतर 12 प्रवक्ते त्यांच्या समतुल्य चिन्हांशी संबंधित आहेत जसे की अविध्या (म्हणजे ज्ञानाचा अभाव), सम्सकारा (म्हणजे आकार देणे), विजनाना (म्हणजे चेतना), नामरूप (म्हणजे नाव व स्वरूप), सदायातना (म्हणजे कान, डोळा, जीभ, नाक, शरीर आणि मन अशी सहा ज्ञानेंद्रिये), स्पर्श (म्हणजे संपर्क), वेदना, तृष्णा (म्हणजे तहान), उपदना (म्हणजे समज), भाव ( म्हणजे येणे), जाति (जन्म होणे), जरमर्ण (म्हणजे म्हातारपण) आणि मृत्यू.

अशोक चक्र निळ्या रंगाचे का?

राष्ट्रध्वजाच्या पांढऱ्या पट्टीच्या मध्यभागी असलेला अशोक चक्राचा निळा रंग विश्वाचे सत्य दर्शवतो. हे आकाश आणि समुद्राचे रंग देखील दर्शवते.

24 तीळ काय दर्शवतात?

हिंदू धर्मानुसार, राष्ट्रध्वजाचे सर्व 24 प्रवक्ते जीवनाचे प्रतिनिधित्व करतात म्हणजेच धर्म जे खालीलप्रमाणे आहे: प्रेम, शौर्य, संयम, शांती, उदारता, चांगुलपणा, विश्वास, सौम्यता, निःस्वार्थता, आत्मसंयम, आत्मत्याग, सत्यता, धार्मिकता. , न्याय, दयाळूपणा, आकर्षकता, नम्रता, सहानुभूती, करुणा, धार्मिक शहाणपण, नैतिक मूल्ये, धार्मिक समज, देवाचे भय आणि विश्वास (विश्वास किंवा आशा).

भारतीय तिरंग्याचा इतिहास (ध्वज)

ध्वज हा देशाचे प्रतीक बनतो, म्हणून कोणत्याही स्वतंत्र देशाला राष्ट्र म्हणून स्वतंत्र ओळख मिळवण्यासाठी ध्वजाची आवश्यकता असते. 15 ऑगस्ट 1947 रोजी ब्रिटीश राजवटीपासून देशाला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या काही दिवस आधी, 22 जुलै 1947 रोजी संविधान सभेच्या बैठकीत भारताचा राष्ट्रीय ध्वज सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला. अशोक चक्र आणि खादी या तीन रंगांच्या मदतीने पिंगली व्यंकय्या यांनी त्याची रचना केली होती.

भारताच्या राष्ट्रध्वजाची रचना आडव्या आकारात करण्यात आली आहे, ज्यामध्ये तिन्ही रंग समान प्रमाणात आहेत. ध्वजाच्या रुंदीचे त्याच्या लांबीचे गुणोत्तर 2:3 आहे. पांढऱ्या पट्टीच्या मध्यभागी एक निळे चाक आहे जे 24 स्पोकसह अशोक चक्राचे प्रतिनिधित्व करते.

राष्ट्रध्वजाच्या अंतिम स्वीकृतीपूर्वी, त्याच्या पहिल्या स्थापनेपासून ते विविध आश्चर्यकारक बदलांमधून गेले. ब्रिटीश राजवटीपासून स्वातंत्र्याच्या राष्ट्रीय संग्रामाच्या काळात देशाला एक वेगळी ओळख देण्यासाठी राष्ट्रध्वजाचा शोध मोहीम सुरू झाली.

भारतीय राष्ट्रध्वज नियम 

भारतीय ध्वज हा राष्ट्राभिमानाचे प्रतीक आहे जो लोकांच्या आकांक्षा आणि आशा दर्शवतो. भारताच्या स्वातंत्र्यापासून आजपर्यंत आपल्या भारतीय सैन्याने तिरंग्याला शत्रूंपासून वाचवले आहे आणि त्याचा सन्मान राखला आहे.

भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजासाठीचे नियम हे पूर्व-निर्धारित कायद्यांचा संच आहे जे इतर देशांतील लोक आणि भारतीयांद्वारे तिरंग्याचा वापर नियंत्रित करतात. भारतीय मानक ब्युरोला विहित मानकांवर आधारित (1968 मध्ये तयार केलेले आणि 2008 मध्ये सुधारित) त्याचे उत्पादन, डिझाइन आणि योग्य वापराचे नियमन करण्यासाठी अधिकार देण्यात आले आहेत.

भारतीय राष्ट्रीय ध्वज नियम 2002 मध्ये लिहिले गेले आणि काही कलमांसह विलीन केले गेले. शेवटी ध्वज नियम 26 जानेवारी 2002 रोजी "भारताचे ध्वज नियम, 2002" च्या रूपात लागू झाले. त्याचे तीन भाग आहेत जसे की:

पहिल्या भागात राष्ट्रध्वजाचे सामान्य वर्णन दिले आहे.

दुसऱ्या भागात सरकारी, खासगी संस्था आणि शैक्षणिक संस्थांद्वारे त्याचा वापर करण्याबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे देण्यात आली आहेत.

आणि तिसर्‍या भागात केंद्र आणि राज्य सरकारे आणि त्यांच्या एजन्सीद्वारे त्याच्या वापराबाबत सूचना देण्यात आल्या आहेत.

राष्ट्रध्वजाच्या वापरासंबंधीचे सर्व नियम, कायदे आणि अधिकार भारतीय ध्वज कायद्यांतर्गत अधिकृतपणे वर्णन केले आहेत, जे खालीलप्रमाणे आहे: 

“वरच्या पट्टीचा रंग भारतीय केशरी आणि खालच्या पट्टीचा रंग भारतीय हिरवा असावा. मधली पट्टी पांढरी असावी आणि या पट्टीच्या मध्यभागी निळ्या वर्तुळात समान अंतरावर 24 चक्र असावेत.

खादी किंवा हाताने विणलेल्या कपड्यांव्यतिरिक्त कोणीही राष्ट्रध्वज वापरल्यास दंडासह तीन वर्षांच्या कारावासाची तरतूद आहे. खादीसाठी कापूस, रेशीम आणि लोकर वगळता इतर कोणतेही कापड वापरण्यास सक्त मनाई आहे. दोन प्रकारच्या खादीपासून ध्वज तयार केला जातो (ध्वजाची चौकट बनवण्यासाठी खादीचा ध्वजफलक आणि खांब धरण्यासाठी ध्वजाचा शेवटचा भाग तयार करण्यासाठी बेज रंगाचे कापड म्हणजेच खादी-ड्क). तसेच, फॅब्रिकच्या प्रत्येक चौरस सेंटीमीटरमध्ये फक्त 150 धागे असतील, प्रति शिलाई चार धागे आणि एका चौरस फूट फॅब्रिकचे वजन 205 ग्रॅम असावे.

भारताच्या राष्ट्रध्वजाचे नियम काय आहेत?

26 जानेवारी 2002 च्या कायद्यावर आधारित भारताच्या राष्ट्रीय ध्वज कायद्यानुसार, ध्वजारोहणाचे काही नियम आणि नियम लक्षात ठेवले पाहिजेत:

विद्यार्थ्यांना त्यांच्या राष्ट्रध्वजाचा सन्मान करण्याची प्रेरणा म्हणून शैक्षणिक संस्थांमध्ये (जसे की शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे, क्रीडा शिबिरे, स्काउट्स इ.) फडकावण्याची परवानगी देण्यात आली. ध्वजारोहणासोबतच संकल्पाची बांधिलकी शैक्षणिक संस्थांमध्ये पाळली पाहिजे.

राष्ट्रध्वजाचा सन्मान आणि प्रतिष्ठा याची काळजी घेऊन कोणत्याही राष्ट्रीय प्रसंगी सरकारी किंवा खाजगी संस्थांकडून राष्ट्रध्वज फडकवता येतो. नवीन नियमातील कलम 2 नुसार सामान्य माणूसही आपल्या आवारात ध्वज फडकवू शकतो.

ध्वजाचा वापर कोणत्याही जातीय किंवा वैयक्तिक फायद्यासाठी कापड म्हणून करू नये. तो फक्त सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत कुठेही फडकावावा.

मुद्दाम जमिनीवर, फरशीवर किंवा पाण्यात ओढू नये.

कोणत्याही परिस्थितीत ते कार, विमान, ट्रेन, बोट इत्यादींच्या वरच्या, खालच्या किंवा बाजूंना झाकण्यासाठी वापरले जाऊ नये.

जर कोणी राष्ट्रध्वजासह इतर ध्वज वापरत असेल तर त्याला हे लक्षात आले पाहिजे की इतर कोणत्याही ध्वजाची उंची आपल्या राष्ट्रध्वजापेक्षा जास्त असू नये. याला सजावटीसाठी वापरता येत नाही.