मध्य प्रदेशच्या उत्तरेस स्थित असलेल्या ग्वाल्हेर शहरामध्ये स्वतःच इतिहासाच्या अनेक कहाण्या आहेत आणि राज्याच्या पर्यटन नकाशावर स्वतःचे वेगळे स्थान आहे. ग्वाल्हेर ही गुर्जर-प्रतिहार घराण्याची, तोमर आणि बघेल यांची राजधानी असल्याचा उल्लेख इतिहासाच्या पुस्तकात आढळतो. ग्वाल्हेरला गालव ऋषींची तपोभूमी देखील म्हणतात. ग्वाल्हेरला इतिहास आणि आधुनिकतेचा अनोखा संगमही म्हणता येईल. येथील प्रेक्षणीय स्थळांबद्दल बोलायचे झाले तर सूर्य मंदिराचे नाव अग्रक्रमाने येते. हे सूर्यमंदिर ओडिशाच्या कोणार्क मंदिराच्या शैलीवर बांधले आहे. लाल दगडात बांधलेल्या या भव्य मंदिराभोवती नयनरम्य बागाही आहेत.
ग्वाल्हेरमध्ये सासू-सुनेचे मंदिरही आहे. इजिप्शियन पिरॅमिडच्या आकाराची ही दोन्ही मंदिरे 1093 मध्ये बांधली गेली. एकमेकांच्या अगदी जवळ बांधलेल्या या मंदिरांमध्ये कोरीव खांब आणि मोठ्या खिडक्या आहेत. या मंदिरांमध्ये दिसणारी सर्वात विचित्र गोष्ट म्हणजे सासूच्या मंदिरापेक्षा सुनेचे मंदिर मोठे आहे. मान्यतेनुसार दोन्ही मंदिरे भगवान विष्णूशी संबंधित आहेत. सासूच्या मंदिराजवळ तेली का मंदिर आहे. हे मंदिर देखील भगवान विष्णूला समर्पित आहे. या मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे ते द्रविडीयन शैलीत बांधलेले आहे. कदाचित त्याची निर्मिती तेलंगणाशी संबंधित आहे. यामुळेच याला तेली का मंदिर म्हणतात.या शिवाय ग्वाल्हेरचा किल्ला राजा मानसिंगने गुजरी राणीवरील प्रेम दर्शविण्यासाठी बांधला होता. वाळूच्या टेकडीवर बांधलेल्या या किल्ल्यावर सहा राजवाडे आहेत, त्यापैकी मान मंदिर आणि मृगनयनीचा गुजरी महाल प्रमुख आहेत. 15 व्या शतकात बांधलेला हा किल्ला भारतीय वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. राणी झाशीचे स्मारकही पाहण्यासारखे आहे. या स्मारकात 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्यातील राणी लक्ष्मीबाई यांचा मोठा अश्वारूढ पुतळा आणि समाधी आहे. हा गड राणीच्या बलिदानाचे ठिकाणही आहे. मुहम्मद घौस आणि तानसेन यांच्या समाधीलाही आपण भेट देऊ शकता. गुरु-शिष्य परंपरेचे प्रतीक, या ठिकाणी तानसेनचे सुरुवातीचे गुरू, मुहम्मद घौस यांची मुघल शैलीत बांधलेली कबर आहे. या विशाल आणि भव्य समाधीच्या आवारात संगीत सम्राट तानसेन यांची समाधीही आहे. आधुनिक इटालियन स्थापत्यशैलीचे अनोखे उदाहरण, जयविलास पॅलेसमध्ये, जिथे एकीकडे मौल्यवान वस्तू प्रदर्शनासाठी ठेवण्यात आल्या आहेत, तर दुसरीकडे भव्य झुंबरांच्या लखलखत्या प्रकाशात राजवाड्याची सोनेरी मोज़ेक आणि सजावट करण्यात आली आहे. प्रदर्शनासाठी ठेवलेल्या वस्तूंमध्ये मोठा गालिचा आणि चांदीचा पलंग, छत्र आणि ब्रेकफास्ट रेल्वे पर्यटकांना आकर्षित करते.
ग्वाल्हेर विभाग ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्त्वाचा मानला जातो.आपल्या कडे पुरेसा वेळ असल्यास,आपण ग्वाल्हेरच्या आसपासच्या काही महत्त्वाच्या ठिकाणांनाही भेट देऊ शकता.