माँ सरस्वती शक्तीपीठ- जम्मू आणि काश्मीर

माँ सरस्वती शक्तीपीठ काश्मीरमध्ये आहे. परित्यक्त मंदिर शारदा पीठ म्हणून ओळखलं जातं आणि भारतातील 18 महाशक्ती पीठांपैकी एक आहे.

हे मंदिर सुमारे 5 हजार वर्षे जुने मंदिर असून त्याबद्दल अनेक समजुती आहेत. सम्राट अशोकाच्या काळात शारदा पीठाची स्थापना इ.स.पूर्व 237 मध्ये झाली असे म्हणतात. हिंदू विद्येच्या देवीला समर्पित हे मंदिर अभ्यासाचे एक प्राचीन केंद्र होते. काही मान्यतेनुसार हे मंदिर पहिल्या शतकाच्या सुरुवातीला कुशाणांच्या राजवटीत बांधले गेले होते आणि काहींच्या मते शारदा प्रदेशात बौद्धांचा मोठा सहभाग होता परंतु या दाव्याचे समर्थन करणारे कोणतेही पुरावे संशोधकांना सापडलेले नाहीत.

बौद्ध धर्माचा धार्मिक आणि राजकीय प्रभाव कायम ठेवण्यासाठी राजा ललितादित्य यांनी शारदा पीठ बांधले. या दाव्याचे समर्थन केले जाते कारण ललितादित्य मोठ्या प्रमाणावर मंदिरे बांधण्यासाठी ओळखले जात होते आणि ते त्यात तज्ञ होते.

शारदा पीठ हे पाकव्याप्त काश्मीर (PoK) मधील नियंत्रण रेषेजवळ नीलम नदीच्या काठावर, मुझफ्फराबादपासून सुमारे 140 किमी अंतरावर आणि कुपवाड्यापासून सुमारे 30 किमी अंतरावर आहे. काही प्राचीन वृत्तांनुसार, मंदिराची उंची 142 फूट आणि रुंदी 94.6 फूट आहे. मंदिराच्या बाहेरील भिंती 6 फूट रुंद आणि 11 फूट लांब आहेत. वर्तुळे 8 फूट उंचीची आहेत. मात्र आता बहुतांश संरचनेचे नुकसान झाले आहे. 

या मंदिराला शक्तीपीठ देखील मानले जाते, जिथे देवी सतीच्या अवयव पडले होते. म्हणून, हे 18 महाशक्ती पीठांपैकी एक आहे, किंवा त्याऐवजी ते एक अत्यंत पूज्य मंदिर आहे, संपूर्ण दक्षिण आशियातील शक्तीपीठ आहे. शारदा पीठाचा अर्थ "शारदेची जमीन किंवा आसन" आहे जे हिंदू देवी सरस्वतीचे काश्मिरी नाव आहे. शारदा पीठ हे विद्येचे एक प्राचीन केंद्र असल्याचेही म्हटले जाते जेथे पाणिनी आणि इतर व्याकरणकारांनी लिहिलेले ग्रंथ संग्रहित केले होते. त्यामुळे हे स्थान वैदिक ग्रंथ, धर्मग्रंथ आणि भाष्य यांच्या उच्च अभ्यासाचे प्रमुख केंद्र मानले जाते. 

देशातील सर्वात जुन्या विद्यापीठांपैकी एक शारदा विद्यापीठ म्हणून ओळखले जाणारे, लिपीसाठी प्रसिद्ध आहे आणि असे म्हटले जाते की पूर्वी सुमारे 5,000 विद्वान होते आणि त्या वेळी सर्वात मोठे ग्रंथालय होते. काश्मिरी पंडितांनी त्यांच्या नैसर्गिक सौंदर्याच्या भूमीचे शारदा पीठ किंवा सर्वज्ञानपीठात रूपांतर केले तेव्हा शारदा पीठाचा पाया देखील मानला जातो. शारदा देवीला काश्मिरा-पूर्वासनी असेही म्हणतात. 1947 च्या फाळणीनंतर मंदिर पूर्णपणे ओसाड पडले आहे. मंदिरात जाण्यावरील बंदीमुळे भाविकांनाही परावृत्त केले, म्हणजेच 1947 पर्यंत येथे लोक दर्शनासाठी जात असत.