भारतात हिंदू धर्माच्या रक्षणासाठी अनेक वीरांनी बलिदान दिले आहे. छत्रपती शिवरायांचे ज्येष्ठ पुत्र संभाजी हे देखील या माळेतील एक मणी आहे.
त्यांचा जन्म 14 मे 1657 रोजी आई सोयराबाईच्या पोटी झाला. 3 एप्रिल 1680 रोजी शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर संभाजी यांनी हिंदवी साम्राज्याचा कारभार स्वीकारला; हिंदुस्थानात हिंदवी स्वराज्य आणि हिंदू पातशाही अभिमानाने प्रस्थापित करणारे छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे पुत्र छत्रपती संभाजी महाराज यांचे जीवन चार ओळीत जतन कराचये म्हटले तर असे म्हणता येईल की :- एकच शंभू राजा होता, महापराक्रमी महाप्रतापी.
संभाजी महाराजांचे जीवन आणि त्यांचे पराक्रम असे होते की त्यांचे नाव घेताच औरंगजेबासह सर्व मुघल सैन्य हादरायचे. संभाजीच्या घोड्याचा शेंडा ऐकून मुघल सैनिकांच्या हातातून शस्त्रे पडू लागायची. यामुळेच छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतरही संभाजी महाराजांनी हिंदवी स्वराज्य अबाधित ठेवले.
तसे पराक्रम आणि शूरतेसोबतच संभाजींना निर्भयतेचे वरदान वडील शिवाजी महाराजांकडून मिळाले होते. राजपूत वीर राजा जयसिंग यांच्या सांगण्यावरून छत्रपती शिवाजी औरंगजेबाला भेटण्यासाठी आग्रा येथे पोहोचले होते, त्यांच्यावर विश्वास ठेवून त्यांनी दूरदृष्टी ठेवून त्यांचा मुलगा संभाजी यालाही सोबत आणले होते.
फसवणुकीमुळे औरंगजेबाने शिवाजींना कैद केले आणि पिता-पुत्र दोघांनाही तळघरात बंद केले. तरीही मुत्सद्देगिरीमुळे शिवाजींची औरंगजेबापासून सुटका झाली, त्यावेळी संभाजींने आपल्या वडिलांच्या सुटके साक्षी होते.
औरंगजेबाची राजवट आणि कुकृत्ये तसेच संभाजी महाराजांवरील वाईट कृत्य जाणून देशभक्तांच्या डोळ्यांतून अंगार निघू लागतात. तर इकडे मराठ्यांनी मुघलांना हैराण केले होते.
याच औरंगजेबाचा मुस्लिमेतरांवरचा क्रूरपणा शिगेला पोहोचला होता. मराठ्यांनीच राजद्रोह करून संभाजींना औरंगजेबाचे कैदी बनण्यास भाग पाडले आणि औरंगजेबाने "संभाजी सारखा एकही मुघल राजपुत्र असता तर जगभर मुघलांचा झेंडा फडकवला असता" असे म्हणले होते.
छत्रपती संभाजी राजे भोसले किंवा 1657 ते 1689 पर्यंत राज्य करणारे संभाजी हे मराठा सम्राट आणि छत्रपती शिवाजींचे उत्तराधिकारी होते. आपल्या काळात मराठ्यांचा सर्वात शक्तिशाली शत्रू, मुघल सम्राट औरंगजेब याने भारतातून विजापूर आणि गोलकोंडाचे राज्य संपवण्यात मोठी भूमिका बजावली.
संभाजी आपल्या शौर्यासाठी खूप प्रसिद्ध होते. संभाजी महाराजांनी त्यांच्या अल्पशा कारकिर्दीत 120 युद्धे केली आणि एकाही लढाईत त्यांचा पराभव झाला नाही. 1680 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर संभाजींनी गादी घेतली. आपल्या प्रबळ सौरशक्तीमुळे त्यांनी मुघल सम्राट औरंगजेबाची दमछाक सुरू केली.
त्यांच्या पराक्रमाने व्यथित होऊन दिल्लीच्या बादशहा औरंगजेबाने छत्रपती संभाजींना पकडले जाईपर्यंत डोक्यावर मुकुट घालणार नाही, अशी शपथ घेतली होती. शिवाजीचा दुसरा मुलगा राजाराम याला छत्रपती बनवण्यात अपयशी ठरलेल्या राजारामच्या समर्थकांनी औरंगजेबाचा मुलगा अकबर याला राज्यावर हल्ला करून त्याला मुघल साम्राज्याचा शासक बनवण्याची विनंती करणारे पत्र लिहिले.
पण छत्रपती संभाजींच्या पराक्रमाशी परिचित असल्याने आणि त्यांचे आश्रित असल्याने अकबराने ते पत्र छत्रपती संभाजींना पाठवले. या राजद्रोहामुळे संतप्त होऊन छत्रपती संभाजींनी आपल्या सरंजामदारांना फाशीची शिक्षा दिली. 1683 मध्ये संभाजी महाराजांनी पोर्तुगीजांचा पराभव केला. त्याचवेळी काही राजकीय कारणास्तव ते संगमेश्वर येथे वास्तव्यास होते.
ज्या दिवशी ते रायगडला निघणार होते, त्याच दिवशी काही गावकऱ्यांनी आपली समस्या सांगितली. त्यामुळे छत्रपती संभाजी महाराजांनी फक्त 200 सैनिक सोबत ठेवले आणि बाकीचे सैन्य रायगडावर पाठवले. त्याचवेळी त्यांचा मेहुणा गणोजी शिर्के याने विश्वासघात करून मुघल सरदार मुकरबखान याच्यासह गुप्त मार्गाने 5000 सैन्यासह संभाजींवर हल्ला केला.
हा मार्ग फक्त मराठ्यांना माहीत होता. त्यामुळेच या बाजूने शत्रू येऊ शकतील असे संभाजी महाराजांना कधीच वाटले नव्हते. त्यांनी लढण्याचा प्रयत्न केला, पण एवढ्या मोठ्या सैन्यासमोर 200 सैनिकांचे धैर्य कामी येऊ शकले नाही आणि त्यांना त्यांच्या मित्र आणि एकमेव सल्लागार कविकलाश यांच्यासह कैद करण्यात आले.
संभाजीवर संतापलेल्या औरंगजेबाने त्यांना आपल्या ताब्यात शोधून क्रूरतेच्या आणि अमानुषतेच्या सर्व मर्यादा ओलांडल्या. दोघांच्या जीभ कापण्यात आली, डोळे काढण्यात आले. त्यांच्यावर मुस्लिम धर्म स्वीकारण्यासाठी दबाव टाकण्यात आला. त्याबदल्यात औरंगबजेबानेही आपला जीव वाचवण्याचे वचन दिले.
हा प्रस्ताव घेऊन संभाजीकडे आलेल्या औरंगजेबाचा छळ करणारा त्याच्या तोंडावर थुंकला. 11 मार्च 1689 रोजी औरंगजेबाकडून संभाजी आणि त्यांच्या साथीदारांच्या देहाचे तुकडे- तुकडे करण्यात आले. त्यांना प्रताडन मिळत असताना देखील त्यांच्या तोंडून केवळ एकच आवाज येत असे..."जय भवानी" ... हत्येपूर्वी औरंगजेबाने छत्रपती संभाजी महाराजांना सांगितले की, माझ्या चार मुलांपैकी एक मुलगा तुमच्यासारखा असता तर संपूर्ण भारत मुघल सल्तनतमध्ये विलीन झाला असता.
छत्रपती संभाजी महाराजांच्या देहाचे तुकडे तुळापूरच्या नदीत फेकले गेले तेव्हा त्या बाजूला राहणाऱ्या लोकांनी मृतदेहाचे तुकडे गोळा करून जोडले. शरीराचे अवयव एकत्र जोडल्यानंतर त्यांच्यावर पद्धतशीर अंत्यसंस्कार करण्यात आले.
छत्रपती संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर मराठी साम्राज्य संपेल असे औरंगजेबाला वाटत होते. छत्रपती संभाजी महाराजांच्या हत्येमुळे सर्व मराठ्यांनी एकत्र येऊन लढाई सुरू केली. त्यामुळे औरंगजेबाला दख्खनमध्येच आपला जीव द्यावा लागला. दख्खन जिंकण्याचे त्यांचे स्वप्न याच भूमीत गाडले गेले.
धर्म आणि राष्ट्राचे रक्षणकर्ते अशा छत्रपती संभाजी राजेंना मानाचा मुजरा...