दासबोध दशक दुसरा - मूर्खलक्षणांचा

॥ श्रीराम ॥

ॐ नमोजि गजानना । येकदंता त्रिनयना ।

कृपादृष्टि भक्तजना अवलोकावें ॥ १॥

तुज नमूं वेदमाते । । श्रीशारदे ब्रह्मसुते ।

अंतरी वसे कृपावंते । स्फूर्तिरूपें ॥ २॥

वंदून सद्गुरुचरण । करून रघुनाथस्मरण ।

त्यागार्थ मूर्खलक्षण । बोलिजेल ॥ ३॥

येक मूर्ख येक पढतमूर्ख । उभय लक्षणीं कौतुक ।

श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ ४॥

पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण ।

साअवध होऊनि विचक्षण । परिसोत पुढें ॥ ५॥

आतां प्रस्तुत विचार । लक्षणें सांगतां अपार ।

परि कांहीं येक तत्पर । होऊन ऐका ॥ ६॥

जे प्रपंचिक जन । जयांस नाहीं आत्मज्ञान ।

जे केवळ अज्ञान । त्यांचीं लक्षणें ॥ ७॥

जन्मला जयांचे उदरीं । तयासि जो विरोध करी ।

सखी मनिली अंतुरी । तो येक मूर्ख ॥ ८॥

सांडून सर्वही गोत । स्त्रीआधेन जीवित ।

सांगे अंतरींची मात । तो येक मूर्ख ॥ ९॥

परस्त्रीसीं प्रेमा धरी । श्वशुरगृही वास करी ।

कुळेंविण कन्या वरी । तो येक मूर्ख ॥ १०॥

समर्थावरी अहंता । अंतरीं मानी समता ।

सामर्थ्येंविण करी सत्ता । तो येक मूर्ख ॥ ११॥

आपली आपण करी स्तुती । स्वदेशीं भोगी विपत्ति ।

सांगे वडिलांची कीर्ती । तो येक मूर्ख ॥ १२॥

अकारण हास्य करी । विवेक सांगतां न धरी ।

जो बहुतांचा वैरी । तो येक मूर्ख ॥ १३॥

आपुलीं धरूनियां दुरी । पराव्यासीं करी मीत्री ।

परन्यून बोले रात्रीं । तो येक मूर्ख ॥ १४॥

बहुत जागते जन । तयांमध्यें करी शयन ।

परस्थळीं बहु भोजन- । करी, तो येक मूर्ख ॥ १५॥

मान अथवा अपमान । स्वयें करी परिच्छिन्न ।

सप्त वेसनीं जयाचें मन । तो येक मूर्ख ॥ १६॥

धरून परावी आस । प्रेत्न सांडी सावकास ।

निसुगाईचा संतोष- । मानी, तो येक मूर्ख ॥ १७॥

घरीं विवेक उमजे । आणि सभेमध्यें लाजे ।

शब्द बोलतां निर्बुजे । तो येक मूर्ख ॥ १८॥

आपणाहून जो श्रेष्ठ । तयासीं अत्यंत निकट ।

सिकवेणेचा मानी वीट । तो येक मूर्ख ॥ १९॥

नायेके त्यांसी सिकवी । वडिलांसी जाणीव दावी ।

जो आरजास गोवी । तो येक मूर्ख ॥ २०॥

येकायेकीं येकसरा । जाला विषईं निलाजिरा ।

मर्यादा सांडून सैरा- । वर्ते, तो येक मूर्ख ॥ २१॥

औषध न घे असोन वेथा । पथ्य न करी सर्वथा ।

न मिळे आलिया पदार्था । तो येक मूर्ख ॥ २२ ।

संगेंविण विदेश करी । वोळखीविण संग धरी ।

उडी घाली माहापुरीं । तो येक मूर्ख ॥ २३॥

आपणास जेथें मान । तेथें अखंड करी गमन ।

रक्षूं नेणे मानाभिमान । तो येक मूर्ख ॥ २४॥

सेवक जाला लक्ष्मीवंत । तयाचा होय अंकित ।

सर्वकाळ दुश्चित्त । तो येक मूर्ख ॥ २५॥

विचार न करितां कारण । दंड करी अपराधेंविण ।

स्वल्पासाठीं जो कृपण । तो येक मूर्ख ॥ २६॥

देवलंड पितृलंड । शक्तिवीण करी तोड ।

ज्याचे मुखीं भंडउभंड । तो येक मूर्ख ॥ २७॥

घरीच्यावरी खाय दाढा । बाहेरी दीन बापुडा ।

ऐसा जो कां वेड मूढा । तो येक मूर्ख ॥ २८॥

नीच यातीसीं सांगात । परांगनेसीं येकांत ।

मार्गें जाय खात खात । तो येक मूर्ख ॥ २९॥

स्वयें नेणे परोपकार । उपकाराचा अनोपकार ।

करी थोडें बोले फार । तो येक मूर्ख ॥ ३०॥

तपीळ खादाड आळसी । कुश्चीळ कुटीळ मानसीं ।

धारीष्ट नाहीं जयापासीं । तो येक मूर्ख ॥ ३१॥

विद्या वैभव ना धन । पुरुषार्थ सामर्थ्य ना मान ।

कोरडाच वाहे अभिमान । तो येक मूर्ख ॥ ३२॥

लंडी लटिका लाबाड । कुकर्मी कुटीळ निचाड ।

निद्रा जयाची वाड । तो येक मूर्ख ॥ ३३॥

उंचीं जाऊन वस्त्र नेसे । चौबारां बाहेरी बैसे ।

सर्वकाळ नग्न दिसे । तो येक मूर्ख ॥ ३४॥

दंत चक्षु आणी घ्राण । पाणी वसन आणी चरण ।

सर्वकाळ जयाचे मळिण । तो येक मूर्ख ॥ ३५॥

वैधृति आणी वितिपात । नाना कुमुहूर्तें जात ।

अपशकुनें करी घात । तो येक मूर्ख ॥ ३६॥

क्रोधें अपमानें कुबुद्धि । आपणास आपण वधी ।

जयास नाहीं दृढ बुद्धि । तो येक मूर्ख ॥ ३७॥

जिवलगांस परम खेदी । सुखाचा शब्द तोहि नेदी ।

नीच जनास वंदी । तो येक मूर्ख ॥ ३८॥

आपणास राखे परोपरी । शरणागतांस अव्हेरी ।

लक्ष्मीचा भरवसा धरी । तो येक मूर्ख ॥ ३९॥

पुत्र कळत्र आणी दारा । इतुकाचि मानुनियां थारा ।

विसरोन गेला ईश्वरा । तो येक मूर्ख ॥ ४०॥

जैसें जैसें करावें । तैसें तैसें पावाअवें ।

हे जयास नेणवे । तो येक मूर्ख ॥ ४१॥

पुरुषाचेनि अष्टगुणें । स्त्रियांस ईश्वरी देणें ।

ऐशा केल्या बहुत जेणें । तो येक मूर्ख ॥ ४२॥

दुर्जनाचेनि बोलें । मर्यादा सांडून चाले ।

दिवसा झांकिले डोळे । तो येक मूर्ख ॥ ४३॥

देवद्रोही गुरुद्रोही । मातृद्रोही पितृद्रोही ।

ब्रह्मद्रोही स्वामीद्रोही । तो येक मूर्ख ॥ ४४॥

परपीडेचें मानी सुख । पससंतोषाचें मानी दुःख ।

गेले वस्तूचा करी शोक । तो येक मूर्ख ॥ ४५॥

आदरेंविण बोलणें । न पुसतां साअक्ष देणें ।

निंद्य वस्तु आंगिकारणें । तो येक मूर्ख ॥ ४६॥

तुक तोडून बोले । मार्ग सांडून चाले ।

कुकर्मी मित्र केले । तो येक मूर्ख ॥ ४७॥

पत्य राखों नेणें कदा । विनोद करी सर्वदा ।

हासतां खिजे पेटे द्वंदा । तो येक मूर्ख ॥ ४८॥

होड घाली अवघड । काजेंविण करी बडबड ।

बोलोंचि नेणे मुखजड । तो येक मूर्ख ॥ ४९॥

वस्त्र शास्त्र दोनी नसे । उंचे स्थळीं जाऊन बैसे ।

जो गोत्रजांस विश्वासे । तो येक मूर्ख ॥ ५०॥

तश्करासी वोळखी सांगे । देखिली वस्तु तेचि मागे ।

आपलें आन्हीत करी रागें । तो येक मूर्ख ॥ ५१॥

हीन जनासीं बरोबरी । बोल बोले सरोत्तरीं ।

वामहस्तें प्राशन करी । तो येक मूर्ख ॥ ५२॥

समर्थासीं मत्सर धरी । अलभ्य वस्तूचा हेवा करी ।

घरीचा घरीं करी चोरी । तो येक मूर्ख ॥ ५३॥

सांडूनियां जगदीशा । मनुष्याचा मानी भर्वसा ।

सार्थकेंविण वेंची वयसा । तो येक मूर्ख ॥ ५४॥

संसारदुःखाचेनि गुणें । देवास गाळी देणें ।

मैत्राचें बोले उणें । तो येक मूर्ख ॥ ५५॥

अल्प अन्याय क्ष्मा न करी । सर्वकाळ धारकीं धरी ।

जो विस्वासघात करी । तो येक मूर्ख ॥ ५६॥

समर्थाचे मनींचे तुटे । जयाचेनि सभा विटे ।

क्षणा बरा क्षणा पालटे । तो येक मूर्ख ॥ ५७॥

बहुतां दिवसांचे सेवक । त्यागून ठेवी आणिक ।

ज्याची सभा निर्नायेक । तो येक मूर्ख ॥ ५८॥

अनीतीनें द्रव्य जोडी । धर्म नीति न्याय सोडी ।

संगतीचें मनुष्य तोडी । तो येक मूर्ख ॥ ५९॥

घरीं असोन सुंदरी । जो सदांचा परद्वारी ।

बहुतांचे उच्छिष्ट अंगीकारी । तो येक मूर्ख ॥ ६०॥

आपुलें अर्थ दुसर्यापासीं । आणी दुसर्याचें अभिळासी ।

पर्वत करी हीनासी । तो येक मूर्ख ॥ ६१॥

अतिताचा अंत पाहे । कुग्रामामधें राहे ।

सर्वकाळ चिंता वाहे । तो येक मूर्ख ॥ ६२॥

दोघे बोलत असती जेथें । तिसरा जाऊन बैसे तेथें ।

डोई खाजवी दोहीं हातें । तो येक मूर्ख ॥ ६३॥

उदकामधें सांडी गुरळी । पायें पायें कांडोळी ।

सेवा करी हीन कुळीं । तो येक मूर्ख ॥ ६४॥

स्त्री बाळका सलगी देणें । पिशाच्या सन्निध बैसणें ।

मर्यादेविण पाळी सुणें । तो येक मूर्ख ॥ ६५॥

परस्त्रीसीं कळह करी । मुकी वस्तु निघातें मारी ।

मूर्खाची संगती धरी । तो येक मूर्ख ॥ ६६॥

कळह पाहात उभा राहे । तोडविना कौतुक पाहे ।

खरें अस्ता खोटें साहे । तो येक मूर्ख ॥ ६७॥

लक्ष्मी आलियावरी । जो मागील वोळखी न धरी ।

देवीं ब्राह्मणीं सत्ता करी । तो येक मूर्ख ॥ ६८॥

आपलें काज होये तंवरी । बहुसाल नम्रता धरी ।

पुढीलांचें कार्य न करी । तो येक मूर्ख ॥ ६९॥

अक्षरें गाळून वाची । कां तें घाली पदरिचीं ।

नीघा न करी पुस्तकाची । तो येक मूर्ख ॥ ७०॥

आपण वाचीना कधीं । कोणास वाचावया नेदी ।

बांधोन ठेवी बंदीं । तो येक मूर्ख ॥ ७१॥

ऐसीं हें मूर्खलक्षणें । श्रवणें चातुर्य बाणे ।

चीत्त देउनियां शहाणे । ऐकती सदा ॥ ७२॥

लक्षणें अपार असती । परी कांहीं येक येथामती ।

त्यागार्थ बोलिलें श्रोतीं । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ७३॥

उत्तम लक्षणें घ्यावीं । मूर्खलक्षणें त्यागावीं ।

पुढिले समासी आघवीं । निरोपिलीं ॥ ७४॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

मूर्खलक्षणनाम समास पहिला ॥ १॥

समास दुसरा : उत्तम लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों उत्तम गुण ।

जेणें करितां बाणे खुण । सर्वज्ञपणाची ॥ १॥

वाट पुसल्याविण जाऊं नये । फळ वोळखिल्याविण खाऊं नये ।

पडिली वस्तु घेऊं नये । येकायेकीं ॥ २॥

अति वाद करूं नये । पोटीं कपट धरूं नये ।

शोधल्याविण करूं नये । कुळहीन कांता ॥ ३॥

विचारेंविण बोलों नये । विवंचनेविण चालों नये ।

मर्यादेविण हालों नये । कांहीं येक ॥ ४॥

प्रीतीविण रुसों नये । चोरास वोळखी पुसों नये ।

रात्री पंथ क्रमूं नये । येकायेकीं ॥ ५॥

जनीं आर्जव तोडूं नये । पापद्रव्य जोडूं नये ।

पुण्यमार्ग सोडूं नये । कदाकाळीं ॥ ६॥

निंदा द्वेष करूं नये । असत्संग धरूं नये ।

द्रव्यदारा हरूं नये । बळात्कारें ॥ ७॥

वक्तयास खोदूं नये । ऐक्यतेसी फोडूं नये ।

विद्याअभ्यास सोडूं नये । कांहीं केल्या ॥ ८॥

तोंडाळासि भांडों नये । वाचाळासी तंडों नये ।

संतसंग खंडूं नये । अंतर्यामीं ॥ ९॥

अति क्रोध करूं नये । जिवलगांस खेदूं नये ।

मनीं वीट मानूं नये । सिकवणेचा ॥ १०॥

क्षणाक्षणां रुसों नये । लटिका पुरुषार्थ बोलों नये ।

केल्याविण सांगों नये । आपला पराक्रमु ॥ ११॥

बोलिला बोल विसरों नये । प्रसंगी सामर्थ्य चुकों नये ।

केल्याविण निखंदूं नये । पुढिलांसि कदा ॥ १२॥

आळसें सुख मानूं नये । चाहाडी मनास आणूं नये ।

शोधिलुआविण करूं नये । कार्य कांहीं ॥ १३॥

सुखा आंग देऊं नये । प्रेत्न पुरुषें सांडूं नये ।

कष्ट करितां त्रासों नये । निरंतर ॥ १४॥

सभेमध्यें लाजों नये । बाष्कळपणें बोलों नये ।

पैज होड घालूं नये । काहीं केल्या ॥ १५॥

बहुत चिंता करूं नये । निसुगपणें राहों नये ।

परस्त्रीतें पाहों नये । पापबुद्धी ॥ १६॥

कोणाचा उपकार घेऊं नये । घेतला तरी राखों नये ।

परपीडा करूं नये । विस्वासघात ॥ १७॥

शोच्येंविण असों नये । मळिण वस्त्र नेसों नये ।

जणारास पुसों नये । कोठें जातोस म्हणौनी ॥ १८॥

व्यापकपण सांडूं नये । पराधेन होऊं नये ।

आपलें वोझें घालूं नये । कोणीयेकासी ॥ १९॥

पत्रेंविण पर्वत करूं नये । हीनाचें रुण घेऊं नये ।

गोहीविण जाऊं नये । राजद्वारा ॥ २०॥

लटिकी जाजू घेऊं नये । सभेस लटिकें करूं नये ।

आदर नस्तां बोलों नये । स्वभाविक ॥ २१॥

आदखणेपण करूं नये । अन्यायेंविण गांजूं नये ।

अवनीतीनें वर्तों नये । आंगबळें ॥ २२॥

बहुत अन्न खाऊं नये । बहुत निद्रा करूं नये ।

बहुत दिवस राहूं नये । पिसुणाचेथें ॥ २३॥

आपल्याची गोही देऊं नये । आपली कीर्ती वर्णूं नये ।

आपलें आपण हांसों नये । गोष्टी सांगोनी ॥ २४॥

धूम्रपान घेऊं नये । उन्मत्त द्रव्य सेवूं नये ।

बहुचकासीं करूं नये । मैत्री कदा ॥ २५॥

कामेंविण राहों नये । नीच उत्तर साहों नये ।

आसुदें अन्न सेऊं नये । वडिलांचेंहि ॥ २६॥

तोंडीं सीवी असों नये । दुसर्यास देखोन हांसों नये ।

उणें अंगीं संचारों नये । कुळवंताचे ॥ २७॥

देखिली वस्तु चोरूं नये । बहुत कृपण होऊं नये ।

जिवलगांसी करूं नये । कळह कदा ॥ २८॥

येकाचा घात करूं नये । लटिकी गोही देऊं नये ।

अप्रमाण वर्तों नये । कदाकाळीं ॥ २९॥

चाहाडी चोरी धरूं नये । परद्वार करूं नये ।

मागें उणें बोलों नये । कोणीयेकाचें ॥ ३०॥

समईं यावा चुकों नये । सत्वगुण सांडूं नये ।

वैरियांस दंडूं नये । शरण आलियां ॥ ३१॥

अल्पधनें माजों नये । हरिभक्तीस लाजों नये ।

मर्यादेविण चालों नये । पवित्र जनीं ॥ ३२॥

मूर्खासीं संमंध पडों नये । अंधारीं हात घालूं नये ।

दुश्चितपणें विसरों नये । वस्तु आपुली ॥ ३३॥

स्नानसंध्या सांडूं नये । कुळाचार खंडूं नये ।

अनाचार मांडूं नये । चुकुरपणें ॥ ३४॥

हरिकथा सांडूं नये । निरूपण तोडूं नये ।

परमार्थास मोडूं नये । प्रपंचबळें ॥ ३५॥

देवाचा नवस बुडऊं नये । आपला धर्म उडऊं नये ।

भलते भरीं भरों नये । विचारेंविण ॥ ३६॥

निष्ठुरपण धरूं नये । जीवहत्या करूं नये ।

पाउस देखोन जाऊं नये । अथवा अवकाळीं ॥ ३७॥

सभा देखोन गळों नये । समईं उत्तर टळों नये ।

धिःकारितां चळों नये । धारिष्ट आपुलें ॥ ३८॥

गुरुविरहित असों नये । नीच यातीचा गुरु करूं नये ।

जिणें शाश्वत मानूं नये । वैभवेंसीं ॥ ३९॥

सत्यमार्ग सांडूं नये । असत्य पंथें जाऊं नये ।

कदा अभिमान घेऊं नये । असत्याचा ॥ ४०॥

अपकीर्ति ते सांडावी । सद्कीर्ति वाढवावी ।

विवेकें दृढ धरावी । वाट सत्याची ॥ ४१॥

नेघतां हे उत्तम गुण । तें मनुष्य अवलक्षण ।

ऐक तयांचे लक्षण । पुढिले समासीं ॥ ४२॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

उत्तामलक्षणनाम समास दुसराअ ॥ २॥

समास तिसरा : कुविद्या लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

ऐका कुविद्येचीं लक्षणें । अति हीनें कुलक्षणें ।

त्यागार्थ बोलिलीं ते श्रवणें । त्याग घडे ॥ १॥

ऐका कुविद्येचा प्राणी । जन्मा येऊन केली हानी ।

सांगिजेल येहीं लक्षणीं । वोळखावा ॥ २॥

कुविद्येचा प्राणी असे । तो कठिण निरूपणें त्रासे ।

अवगुणाची समृद्धि असे । म्हणौनियां ॥ ३॥

मेद्स्किप्

श्लोक ॥ दंभो दर्पो । अभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ।

अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥

मेद्स्किप्

काम क्रोध मद मत्सर । लोभ दंभ तिरस्कार ।

गर्व ताठा अहंकार । द्वेष विषाद विकल्पी ॥ ४॥

आशा ममता तृष्णा कल्पना । चिंता अहंता कामना भावना ।

असूय अविज्ञा ईषणा वासना । अतृप्ती लोलंगता ॥ ५॥

इछ्या वांछ्या चिकिछ्या निंदा । आनित्य ग्रामणी मस्ती सदा ।

जाणीव अवज्ञा विपत्ती आपदा । दुर्वृत्ती दुर्वासना ॥ ६॥

स्पर्धा खटपट आणि चटचट । तऱे झटपट आणी वटवट ।

सदा खटपट आणी लटपट । परम वेथा कुविद्या ॥ ७॥

कुरूप आणी कुलक्षण । अशक्त आणी दुर्जन ।

दरिद्री आणी कृपण । आतिशयेंसीं ॥ ८॥

आळसी आणी खादाड । दुर्बळ आणी लाताड ।

तुटक आणी लाबाड । आतिशयेंसीं ॥ ९॥

मूर्ख आणी तपीळ । वेडें आणी वाचाळ ।

लटिकें आणी तोंडाळ । आतिशयेंसीं ॥१०॥

नेणे आणी नायके । न ये आणी न सीके ।

न करी आणी न देखे । अभ्यास दृष्टी ॥ ११॥

अज्ञान आणी अविस्वासी । छळवादी आणी दोषी ।

अभक्त आणी भक्तांसी । देखों सकेना ॥ १२॥

पापी आणी निंदक । कष्टी आणी घातक ।

दुःखी आणी हिंसक । आतिशयेंसीं ॥ १३॥

हीन आणी कृत्रिमी । रोगी आणी कुकर्मी ।

आचंगुल आणी अधर्मी । वासना रमे ॥ १४॥

हीन देह आणी ताठा । अप्रमाण आणी फांटा ।

बाष्कळ आणी करंटा । विवेक सांगे ॥ १५॥

लंडी आणी उन्मत्त । निकामी आणी डुल्लत ।

भ्याड आणी बोलत । पराक्रमु ॥ १६॥

कनिष्ठ आणी गर्विष्ठ । नुपरतें आणी नष्ट ।

द्वेषी आणी भ्रष्ट । आतिशयेंसीं ॥ १७॥

अभिमानी आणी निसंगळ । वोडगस्त आणी खळ ।

दंभिक आणी अनर्गळ । आतिशयेंसीं ॥ १८॥

वोखटे आणी विकारी । खोटे आणी अनोपकारी ।

अवलक्ष्ण आणी धिःकारी । प्राणिमात्रांसी ॥ १९॥

अल्पमती आणी वादक । दीनरूप आणि भेदक ।

सूक्ष्म आणी त्रासक । कुशब्दें करूनि ॥ २०॥

कठिणवचनी कर्कशवचनी । कापट्यवचनी संदेहवचनी ।

दुःखवचनी तीव्रवचनी । क्रूर निष्ठुर दुरात्मा ॥ २१॥

न्यूनवचनी पैशून्यवचनी । अशुभवचनी अनित्यवचनी ।

द्वेषवचनी अनृत्यवचनी । बाष्कळवचनी धिःकारु ॥ २२॥

कओअटी कुटीळ गाठ्याळ । कुर्टें कुचर नट्याळ ।

कोपी कुधन टवाळ । आतिशयेंसीं ॥ २३॥

तपीळ तामस अविचार । पापी अनर्थी अपस्मार ।

भूत समंधी संचार । आंगीं वसे ॥ २४॥

आत्महत्यारा स्त्रीहत्यारा । गोहत्यारा ब्रह्महत्यारा ।

मातृहत्यारा पितृहत्यारा । माहापापी पतित ॥ २५॥

उणें कुपात्र कुतर्की । मित्रद्रोही विस्वासघातकी ।

कृतघ्न तल्पकी नारकी । अतित्याई जल्पक ॥ २६॥

किंत भांडण झगडा कळहो । अधर्म अनराहाटी शोकसंग्रहो ।

चाहाड वेसनी विग्रहो । निग्रहकर्ता ॥ २७॥

द्वाड आपेसी वोंगळ । चाळक चुंबक लच्याळ ।

स्वार्थी अभिळासी वोढाळ । आद्दत्त झोड आदखणा ॥ २८॥

शठ शुंभ कातरु । लंड तर्मुंड सिंतरु ।

बंड पाषांड तश्करु । अपहारकर्ता ॥ २९॥

धीट सैराट मोकाट । चाट चावट वाजट ।

थोट उद्धट लंपट । बटवाल कुबुद्धी ॥ ३०॥

मारेकरी वरपेकरी । दरवडेकरी खाणोरी ।

मैंद भोंदु परद्वारी । भुररेकरी चेटकी ॥ ३१॥

निशंक निलाजिरा कळभंट । टौणपा लौंद धट उद्धट ।

ठस ठोंबस खट नट । जगभांड विकारी ॥ ३२॥

अधीर आळिका अनाचारी । अंध पंगु खोकलेंकरी ।

थोंटा बधिर दमेकरी । तऱ्ही ताठा न संडी ॥ ३३॥

विद्याहीन वैभवहीन । कुळहीन लक्ष्मीहीन ।

शक्तिहीन सामर्थ्यहीन । अदृष्टहीन भिकारी ॥ ३४॥

बळहीन कळाहीन । मुद्राहीन दीक्षाहीन ।

लक्षणहीन लावण्यहीन । आंगहीन विपारा ॥ ३५॥

युक्तिहीन बुद्धिहीन । आचारहीन विचारहीन ।

क्रियाहीन सत्वहीन । विवेकहीन संशई ॥ ३६॥

भक्तिहीन भावहीन । ज्ञानहीन वैराग्यहीन ।

शांतिहीन क्ष्माहीन । सर्वहीन क्षुल्लकु ॥ ३७॥

समयो नेणे प्रसंग नेणे । प्रेत्न नेणे अभ्यास नेणे ।

आर्जव नेणे मैत्री नेणे । कांहींच नेणे अभागी ॥ ३८॥

असो ऐसे नाना विकार । कुलक्षणाचें कोठार ।

ऐसा कुविद्येचा नर । श्रोतीं वोळखावा ॥ ३९॥

ऐसीं कुविद्येचीं लक्षणें । ऐकोनि त्यागची करणें ।

अभिमानीं तऱ्हें भरणें । हें विहित नव्हें ॥ ४०॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

कुविद्यालक्षणनाम समास तिसरा ॥ ३॥

समास चवथा : भक्‌ति निरूपण

॥ श्रीराम् ॥

नाना सुकृताचें फळ । तो हा नरदेह केवळ ।

त्याहिमधें भाग्य सफळ । तरीच सन्मार्ग लागे ॥ १॥

नरदेहीं विशेष ब्राह्मण । त्याहीवरी संध्यास्नान ।

सद्वासना भगवद्भजन । घडे पूर्वपुण्यें ॥ २॥

भगवद्भक्ति हे उत्तम । त्याहिवरी सत्समागम ।

काळ सार्थक हाचि परम । लाभ, जाणावा ॥ ३॥

प्रेमप्रीतीचा सद्भाव । आणी भक्तांचा समुदाव ।

हरिकथा मोहोत्साव । तेणें प्रेमा दुणावे ॥ ४॥

नरदेहीं आलियां येक । कांही करावें सार्थक ।

जेणें पाविजे परलोक । परम दुल्लभ जो ॥ ५॥

विधियुक्त ब्रह्मकर्म । अथवा दया दान धर्म ।

अथवा करणें सुगम । भजन भगवंताचें ॥ ६॥

अनुतापें करावा त्याग । अथवा करणें भक्तियोग ।

नाहीं तरी धरणें संग । साधुजनाचा ॥ ७॥

नाना शास्त्रें धांडोळावीं । अथवा तीर्थे तरी करावीं ।

अथवा पुरश्चरणें बरवीं । पापक्षयाकारणें ॥ ८॥

अथवा कीजे परोपकार । अथवा ज्ञानाचा विचार ।

निरूपणीं सारासार । विवेक करणें ॥ ९॥

पाळावी वेदांची आज्ञा । कर्मकांड उपासना ।

जेणें होइजे ज्ञाना- । आधिकारपात्र ॥ १०॥

काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें ।

कांहीं तरी येका भजनें । सार्थक करावें ॥ ११॥

जन्मा आलियाचें फळ । कांहीं करावें सफळ ।

ऐसें न करितां निर्फळ । भूमिभार होये ॥ १२॥

नरदेहाचे उचित । कांहीं करावें आत्महित ।

येथानुशक्‌त्या चित्तवित्त । सर्वोत्तमीं लावावें ॥ १३॥

हें कांहींच न धरी जो मनीं । तो मृत्यप्राय वर्ते जनीं ।

जन्मा येऊन तेणें जननी । वायांच कष्टविली ॥ १४॥

नाहीं संध्या नाहीं स्नान । नाहीं भजन देवतार्चन ।

नाहीं मंत्र जप ध्यान । मानसपूजा ॥ १५॥

नाहीं भक्ति नाहीं प्रेम । नाहीं निष्ठा नाहीं नेम ।

नाहीं देव नाहीं धर्म । अतीत अभ्यागत ॥ १६॥

नाहीं सद्बुद्धि नाहीं गुण । नाहीं कथा नाहीं श्रवण ।

नाहीं अध्यात्मनिरूपण । ऐकिलें कदां ॥ १७॥

नाहीं भल्यांची संगती । नाहीं शुद्ध चित्तवृत्ती ।

नाहीं कैवल्याची प्राप्ती । मिथ्यामदें ॥ १८॥

नाहीं नीति नाहीं न्याये । नाहीं पुण्याचा उपाये ।

नाहीं परत्रीची सोये । युक्तायुक्त क्रिया ॥ १९॥

नाहीं विद्या नाहीं वैभव । नाहीं चातुर्याचा भाव ।

नाहीं कळा नाहीं लाघव । रम्यसरस्वतीचें ॥ २०॥

शांती नाहीं क्ष्मा नाहीं । दीक्षा नाहीं मैत्री नाहीं ।

शुभाशुभ कांहींच नाहीं । साधनादिक ॥ २१॥

सुचि नाहीं स्वधर्म नाहीं । आचार नाहीं विचार नाहीं ।

आरत्र नाहीं परत्र नाहीं । मुक्त क्रिया मनाची ॥ २२॥

कर्म नाहीं उपासना नाहीं । ज्ञान नाहीं वैराग्य नाहीं ।

योग नाहीं धारिष्ट नाहीं । कांहीच नाहीं पाहातां ॥ २३॥

उपरती नाहीं त्याग नाहीं । समता नाहीं लक्षण नाहीं ।

आदर नाहीं प्रीति नाहीं । परमेश्वराची ॥ २४॥

परगुणाचा संतोष नाहीं । परोपकारें सुख नाहीं ।

हरिभक्तीचा लेश नाहीं । अंतर्यामीं ॥ २५॥

ऐसे प्रकारीचे पाहातां जन । ते जीतचि प्रेतासमान ।

त्यांसीं न करावें भाषण । पवित्र जनीं ॥ २६॥

पुण्यसामग्री पुरती । तयासीच घडें भगवद्भक्ती ।

जें जें जैसें करिती । ते पावती तैसेंचि ॥ २७॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

भक्तिनिरूपणणनाम समास चवथा ॥ ४॥

समास पाचवा : रजोगुण लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

मुळीं देह त्रिगुणाचा । सत्त्वरजतमाचा ।

त्यामध्यें सत्त्वाचा । उत्तम गुण ॥ १॥

सत्वगुणें भगवद्भक्ती । रजोगुणें पुनरावृत्ती ।

तमोगुणें अधोगती । पावति प्राणी ॥ २॥

श्लोक ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।

जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥

त्यांतहि शुद्ध आणी सबळ । तेहि बोलिजेति सकळ ।

शुद्ध तेंचि जें निर्मळ । सबळ बाधक जाणावें ॥ ३॥

शुद्धसबळाचें लक्षण । सावध परिसा विचक्षण ।

शुद्ध तो परमार्थी जाण । सबळ तो संसारिक ॥ ४॥

तयां संसारिकांची स्थिती । देहीं त्रिगुण वर्तती ।

येक येतां दोनी जाती । निघोनियां ॥ ५॥

रज तम आणी सत्व । येणेंचि चाले जीवित्व ।

रजोगुणाचें कर्तृत्व । दाखऊं आता ॥ ६॥

रजोगुण येतां शरिरीं । वर्तणुक कैसी करी ।

सावध होऊनी चतुरीं । परिसावें ॥ ७॥

माझें घर माझा संसार । देव कैंचा आणिला थोर ।

ऐसा करी जो निर्धार । तो रजोगुण ॥ ८॥

माता पिता आणी कांता । पुत्र सुना आणी दुहिता ।

इतुकियांची वाहे चिंता । तो रजोगोण ॥ ९॥

बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें ।

दुसर्याचें अभिळाषावें । तो रजोगोण ॥ १०॥

कैंचा धर्म कैंचें दान । कैंचा जप कैंचें ध्यान ।

विचारीना पापपुण्य । तो रजोगुण ॥ ११॥

नेणे तीर्थ नेणे व्रत । नेणे अतीत अभ्यागत ।

अनाचारीं मनोगत । तो रजोगोण ॥ १२॥

धनधान्याचे संचित । मन होये द्रव्यासक्त ।

अत्यंत कृपण जीवित्व । तो रजोगोण ॥ १३॥

मी तरुण मी सुंदर । मी बलाढ्य मी चतुर ।

मी सकळांमध्ये थोर- । म्हणे, तो रजोगुण ॥ १४॥

माझा देश माझा गांव । माझा वाडा माझा ठाव ।

ऐसी मनीं धरी हांव । तो रजोगोण ॥ १५॥

दुसर्याचें सर्व जावें । माझेचेंचि बरें असावें ।

ऐसें आठवे स्वभावें । तो रजोगोण ॥ १६॥

कपट आणी मत्सर । उठे देहीं तिरस्कार ।

अथवा कामाचा विकार । तो रजोगोण ॥ १७॥

बाळकावरी ममताअ । प्रीतीनें आवडे कांता ।

लोभ वाटे समस्तां । तो रजोगोण ॥ १८॥

जिवलगांची खंती । जेणें काळें वाटे चित्तीं ।

तेणें काळें सीघ्रगती । रजोगुण आला ॥ १९॥

संसाराचे बहुत कष्ट । कैसा होईल सेवट ।

मनास आठवे संकट । तो रजोगोण ॥ २०॥

कां मागें जें जें भोगिलें । तें तें मनीं आठवलें ।

दुःख अत्यंत वाटलें । तो रजोगोण ॥ २१॥

वैभव देखोनि दृष्टी । आवडी उपजली पोटीं ।

आशागुणें हिंपुटी- । करी, तो रजोगुण ॥ २२॥

जें जें दृष्टी पडिलें । तें तें मनें मागितलें ।

लभ्य नस्तां दुःख जालें । तो रजोगोण ॥ २३॥

विनोदार्थीं भरे मन । शृंघारिक करी गायेन ।

राग रंग तान मान । तो रजोगोण ॥ २४॥

टवाळी ढवाळी निंदा । सांगणें घडे वेवादा ।

हास्य विनोद करी सर्वदा । तो रजोगोण ॥ २५॥

आळस उठे प्रबळ । कर्मणुकेचा नाना खेळ ।

कां उपभोगाचे गोंधळ । तो रजोगोण ॥ २६॥

कळावंत बहुरूपी । नटावलोकी साक्षेपी ।

नाना खेळी दान अर्पी । तो रजोगोण ॥ २७॥

उन्मत्त द्रव्यापरी अति प्रीती । ग्रामज्य आठवे चित्तीं ।

आवडे नीचाची संगती । तो रजोगुण ॥ २८॥

तश्करविद्या जीवीं उठे । परन्यून बोलावें वाटे ।

नित्यनेमास मन विटे । तो रजोगुण ॥ २९॥

देवकारणीं लाजाळु । उदरालागीं कष्टाळु ।

प्रपंची जो स्नेहाळु । तो रजोगुण ॥ ३०॥

गोडग्रासीं आळकेपण । अत्यादरें पिंडपोषण ।

रजोगुणें उपोषण । केलें न वचे ॥ ३१॥

शृंगारिक तें आवडे । भक्ती वैराग्य नावडे ।

कळालाघवीं पवाडे । तो रजोगुण ॥ ३२॥

नेणोनियां परमात्मा । सकळ पदार्थी प्रेमा ।

बळात्कारें घाली जन्मा । तो रजोगुण ॥ ३३॥

असो ऐसा रजोगुण । लोभें दावी जन्ममरण ।

प्रपंची तो सबळ जाण । दारुण दुःख भोगवी ॥ ३४॥

आतां रजोगुण हा सुटेना । संसारिक हें तुटेना ।

प्रपंचीं गुंतली वासना । यास उपाय कोण ॥ ३५॥

उपाये येक भगवद्भक्ती । जरी ठाकेना विरक्ती ।

तरी येथानुशक्ती । भजन करावें ॥ ३६॥

काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें ।

ईश्वरीं अर्पूनियां मनें । सार्थक करावें ॥ ३७॥

येथानुशक्ती दानपुण्य । परी भगवंतीं अनन्य ।

सुखदुःखें परी चिंतन । देवाचेंचि करावें ॥ ३८॥

आदिअंती येक देव । मध्येंचि लाविली माव ।

म्हणोनियां पूर्ण भाव । भगवंतीं असावा ॥ ३९॥

ऐसा सबळ रजोगुण । संक्षेपें केलें कथन ।

आतां शुद्ध तो तूं जाण । परमार्थिक ॥ ४०॥

त्याचे वोळखीचें चिन्ह । सत्वगुणीं असे जाण ।

तो रजोगुण परिपूर्ण । भजनमूळ ॥ ४१॥

ऐसा रजोगुण बोलिला । श्रोतीं मनें अनुमानिला ।

आतां पुढें परिसिला । पाहिजे तमोगुण ॥ ४२॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

रजोगुणलक्षणनाम समास पांचवा ॥ ५॥

समास सहावा : तमोगुण लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

मागां बोलिला रजोगुण । क्रियेसहित लक्षण ।

आतां ऐका तमोगुण । तोहि सांगिजेल ॥ १॥

संसारीं दुःखसंमंध । प्राप्त होतां उठे खेद ।

कां अद्भुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ २॥

शेरीरीं क्रोध भरतां । नोळखे माता पिता ।

बंधु बहिण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ ३॥

दुसर्याचा प्राण घ्यावा । आपला आपण स्वयें द्यावा ।

विसरवी जीवभावा । तो तमोगुण ॥ ४॥

भरलें क्रोधाचें काविरें । पिश्याच्यापरी वावरे ।

नाना उपायें नावरे । तो तमोगुण ॥ ५॥

आपला आपण शस्त्रपात । पराचा करी घात ।

ऐसा समय वर्तत । तो तमोगुण ॥ ६॥

डोळा युध्यचि पाहवें । रण पडिलें तेथें जावें ।

ऐसें घेतलें जीवें । तो तमोगुण ॥ ७॥

अखंड भ्रांती पडे । केला निश्चय विघडे ।

अत्यंत निद्रा आवडे । तो तमोगुण ॥ ८॥

क्षुधा जयाची वाड । नेणे कडु अथवा गोड ।

अत्यंत जो कां मूढ । तो तमोगुण ॥ ९॥

प्रीतिपात्र गेलें मरणें । तयालागीं जीव देणें ।

स्वयें आत्महत्या करणें । तो तमोगुण ॥ १०॥

किडा मुंगी आणी स्वापद । यांचा करूं आवडे वध ।

अत्यंत जो कृपामंद । तो तमोगुण ॥ ११॥

स्त्रीहत्या बाळहत्या । द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या ।

करूं आवडे गोहत्या । तो तमोगुण ॥ १२॥

विसळाचेनि नेटें । वीष घ्यावेंसें वाटे ।

परवध मनीं उठे । तो तमोगुण ॥ १३॥

अंतरीं धरूनि कपट । पराचें करी तळपट ।

सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ १४॥

कळह व्हावा ऐसें वाटे । झोंबी घ्यावी ऐसें उठे ।

अन्तरी द्वेष प्रगटे । तो तमोगुण ॥ १५॥

युध्य देखावें ऐकावें । स्वयें युध्यचि करावें ।

मारावें कीं मरावें । तो तमोगुण ॥ १६॥

मत्सरें भक्ति मोडावी । देवाळयें विघडावीं ।

फळतीं झाडें तोडावीं । तो तमोगुण ॥ १७॥

सत्कर्में ते नावडती । नाना दोष ते आवडती ।

पापभय नाहीं चित्ती । तो तमोगुण ॥ १८॥

ब्रह्मवृत्तीचा उछेद । जीवमात्रास देणें खेद ।

करूं आवडे अप्रमाद । तो तमोगुण ॥ १९॥

आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये । भूतप्रळये वीषप्रळये ।

मत्सरें करीं जीवक्षये । तो तमोगुण ॥ २०॥

परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास ।

संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ २१॥

भांडण लाऊन द्यावें । स्वयें कौतुक पाहावें ।

कुबुद्धि घेतली जीवें । तो तमोगुण ॥ २२॥

प्राप्त जालियां संपत्ती । जीवांस करी यातायाती ।

कळवळा नये चित्तीं । तो तमोगुण ॥ २३॥

नावडे भक्ति नावडे भाव । नावडे तीर्थ नावडे देव ।

वेदशास्त्र नलगे सर्व । तो तमोगुण ॥ २४॥

स्नानसंध्या नेम नसे । स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे ।

अकर्तव्य करीतसे । तो तमोगुण ॥ २५॥

जेष्ठ बंधु बाप माये । त्यांचीं वचनें न साहे ।

सीघ्रकोपी निघोन जाये । तो तमोगुण ॥ २६॥

उगेंचि खावें उगेंचि असावें । स्तब्ध होऊन बैसावें ।

कांहींच स्मरेना स्वभावें । तो तमोगुण ॥ २७॥

चेटकविद्येचा अभ्यास । शस्त्रविद्येचा हव्यास ।

मल्लविद्या व्हावी ज्यास । तो तमोगुण ॥ २८॥

केले गळाचे नवस । रडिबेडीचे सायास ।

काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस । तो तमोगुण ॥ २९॥

मस्तकीं भदें जाळावें । पोतें आंग हुरपळावें ।

स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें । तो तमोगुण ॥ ३०॥

देवास सिर वाहावें । कां तें आंग समर्पावें ।

पडणीवरून घालून घ्यावे । तो तमोगुण ॥ ३१॥

निग्रह करून धरणें । कां तें टांगून घेणें ।

देवद्वारीं जीव देणें । तो तमोगुण ॥ ३२॥

निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान ।

आपणास घ्यावें पुरून । तो तमोगुण ॥ ३३॥

सकाम जें का अनुष्ठान । कां तें वायोनिरोधन ।

अथवा राहावें पडोन । तो तमोगुण ॥ ३४॥

नखें केश वाढवावे । हस्तचि वर्ते करावे ।

अथवा वाग्सुंन्य व्हावें । तो तमोगुण ॥ ३५॥

नाना निग्रहें पिडावें । देहदुःखें चर्फडावें ।

क्रोधें देवांस फोडावें । तो तमोगुण ॥ ३६॥

देवाची जो निंदा करी । तो आशाबद्धि अघोरी ।

जो संतसंग न धरी । तो तमोगुण ॥ ३७॥

ऐसा हा तमोगुण । सांगतां जो असाधारण ।

परी त्यागार्थ निरूपण । कांहीं येक ॥ ३८॥

ऐसें वर्ते तो तमोगुण । परी हा पतनास कारण ।

मोक्षप्राप्तीचें लक्षण । नव्हे येणें ॥ ३९॥

केल्या कर्माचें फळ । प्राप्त होईल सकळ ।

जन्म दुःखाचें मूळ । तुटेना कीं ॥ ४०॥

व्हावया जन्माचें खंडण । पाहिजे तो सत्वगुण ।

तेंचि असे निरुपण । पुढिले समासीं ॥ ४१॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६॥

समास सातवा : सत्त्वगुण लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

मागां बोलिला तमोगुण । जो दुःखदायक दारुण ।

आतां ऐका सत्वगुण । परम दुल्लभ ॥ १॥

जो भजनाचा आधार । जो योगियांची थार ।

जो निरसी संसार । दुःखमूळ जो ॥ २॥

जेणें होये उत्तम गती । मार्ग फुटे भगवंतीं ।

जेणें पाविजे मुक्ती । सायोज्यता ते ॥ ३॥

जो भक्तांचा कोंवसा । जो भवार्णवींचा भर्वसा ।

मोक्षलक्ष्मीची दशा । तो सत्वगुण ॥ ४॥

जो परमार्थाचें मंडण । जो महंतांचें भूषण ।

रजतमाचें निर्शन । तो सत्वगुण ॥ ५॥

जो परमसुखकारी । जो आनंदाची लहरी ।

देऊनियां, निवारी- । जन्ममृत्य ॥ ६॥

जो अज्ञानाचा सेवट । जो पुण्याचें मूळ पीठ ।

जयाचेनि सांपडे वाट । परलोकाची ॥ ७॥

ऐसा हा सत्वगुण । देहीं उमटतां आपण ।

तये क्रियेचें लक्षण । ऐसें असे ॥ ८॥

ईश्वरीं प्रेमा अधिक । प्रपंच संपादणे लोकिक ।

सदा सन्निध विवेक । तो सत्वगुण ॥ ९॥

संसारदुःख विसरवी । भक्तिमार्ग विमळ दावी ।

भजनक्रिया उपजवी । तो सत्वगुण ॥ १०॥

परमार्थाची आवडी । उठे भावार्थाची गोडी ।

परोपकारीं तांतडी । तो सत्वगुण ॥ ११॥

स्नानसंध्या पुण्यसीळ । अभ्यांतरींचा निर्मळ ।

शरीर वस्त्रें सोज्वळ । तो सत्वगुण ॥ १२॥

येजन आणी याजन । आधेन आणी अध्यापन ।

स्वयें करी दानपुण्य । तो सत्वगुण ॥ १३॥

निरूपणाची आवडी । जया हरिकथेची गोडी ।

क्रिया पालटे रोकडी । तो सत्वगुण ॥ १४॥

अश्वदानें गजदानें । गोदानें भूमिदानें ।

नाना रत्नांचीं दानें- । करी, तो सत्वगुण ॥ १५॥

धनदान वस्त्रदान । अन्नदान उदकदान ।

करी ब्राह्मणसंतर्पण । तो सत्वगुण ॥ १६॥

कार्तिकस्नानें माघस्नानें । व्रतें उद्यापनें दानें ।

निःकाम तीर्थें उपोषणे । तो सत्वगुण ॥ १७॥

सहस्रभोजनें लक्षभोजनें । विविध प्रकारींचीं दानें ।

निःकाम करी सत्वगुणें । कामना रजोगुण ॥ १८॥

तीर्थीं अर्पी जो अग्रारें । बांधे वापी सरोवरें ।

बांधे देवाळयें सिखरें । तो सत्वगुण ॥ १९॥

देवद्वारीं पडशाळा । पाईरीया दीपमाळा ।

वृंदावनें पार पिंपळा- । बांधे, तो सत्वगुण ॥ २०॥

लावीं वनें उपवनें । पुष्पवाटिका जीवनें ।

निववी तापस्यांचीं मनें । तो सत्वगुण ॥ २१॥

संध्यामठ आणि भुयेरीं । पाईरीया नदीतीरीं ।

भांडारगृहें देवद्वारीं । बांधें, तो सत्वगुण ॥ २२ ।

नाना देवांचीं जे स्थानें । तेथें नंदादीप घालणें ।

वाहे आळंकार भूषणें । तो सत्वगुण ॥ २३॥

जेंगट मृदांग टाळ । दमामे नगारे काहळ ।

नाना वाद्यांचे कल्लोळ । सुस्वरादिक ॥ २४॥

नाना समग्री सुंदर । देवाळईं घाली नर ।

हरिभजनीं जो तत्पर । तो सत्वगुण ॥ २५॥

छेत्रें आणी सुखासनें । दिंड्या पताका निशाणें ।

वाहे चामरें सूर्यापानें । तो सत्वगुण ॥ २६॥

वृंदावनें तुळसीवने । रंगमाळा संमार्जनें ।

ऐसी प्रीति घेतली मनें । तो सत्वगुण ॥ २७॥

सुंदरें नाना उपकर्णें । मंडप चांदवे आसनें ।

देवाळईं समर्पणें । तो सत्वगुण ॥ २८॥

देवाकारणें खाद्य । नाना प्रकारीं नैवेद्य ।

अपूर्व फळें अर्पी सद्य । तो सत्वगुण ॥ २९॥

ऐसी भक्तीची आवडी । नीच दास्यत्वाची गोडी ।

स्वयें देवद्वार झाडी । तो सत्वगुण ॥ ३०॥

तिथी पर्व मोहोत्साव । तेथें ज्याचा अंतर्भाव ।

काया वाचा मनें सर्व- । अर्पी, तो सत्वगुण ॥ ३१॥

हरिकथेसी तत्पर । गंधें माळा आणी धुशर ।

घेऊन उभीं निरंतर । तो सत्वगुण ॥ ३२॥

नर अथवा नारी । येथानुशक्ति सामग्री ।

घेऊन उभीं देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३३॥

महत्कृत्य सांडून मागें । देवास ये लागवेगें ।

भक्ति निकट आंतरंगें । तो सत्वगुण ॥ ३४॥

थोरपण सांडून दुरी । नीच कृत्य आंगीकारी ।

तिष्ठत उभा देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३५॥

देवालागीं उपोषण । वर्जी तांबोल भोजन ।

नित्य नेम जप ध्यान- । करी, तो सत्वगुण ॥ ३६॥

शब्द कठीण न बोले । अतिनेमेसी चाले ।

योगू जेणें तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ३७॥

सांडूनिया अभिमान । निःकाम करी कीर्तन ।

श्वेद रोमांच स्फुराण । तो सत्वगुण ॥ ३८॥

अंतरीं देवाचें ध्यान । तेणें निडारले नयन ।

पडे देहाचें विस्मरण । तो सत्वगुण ॥ ३९॥

हरिकथेची अति प्रीति । सर्वथा नये विकृती ।

आदिक प्रेमा आदिअंतीं । तो सत्वगुण ॥ ४०॥

मुखीं नाम हातीं टाळी । नाचत बोले ब्रीदावळी ।

घेऊन लावी पायधुळी । तो सत्वगुण ॥ ४१॥

देहाभिमान गळे । विषईं वैराग्य प्रबळे ।

मिथ्या माया ऐसें कळे । तो सत्वगुण ॥ ४२॥

कांहीं करावा उपाये । संसारीं गुंतोन काये ।

उकलवी ऐसें हृदये । तो सत्वगुण ॥ ४३॥

संसारासी त्रासे मन । कांहीं करावें भजन ।

ऐसें मनीं उठे ज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ४४॥

असतां आपुले आश्रमीं । अत्यादरें नित्यनेमी ।

सदा प्रीती लागे रामीं । तो सत्वगुण ॥ ४५॥

सकळांचा आला वीट । परमार्थीं जो निकट ।

आघातीं उपजे धारिष्ट । तो सत्वगुण ॥ ४६॥

सर्वकाळ उदासीन । नाना भोगीं विटे मन ।

आठवे भगवद्भजन । तो सत्वगुण ॥ ४७॥

पदार्थीं न बैसे चित्त । मनीं आठवे भगवंत ।

ऐसा दृढ भावार्थ । तो सत्वगुण ॥ ४८॥

लोक बोलती विकारी । तरी आदिक प्रेमा धरी ।

निश्चय बाणे अंतरीं । तो सत्वगुण ॥ ४९॥

अंतरीं स्फूर्ती स्फुरे । सस्वरूपीं तर्क भरे ।

नष्ट संदेह निवारे । तो सत्वगुण ॥ ५०॥

शरीर लावावें कारणीं । साक्षेप उठे अंतःकर्णी ।

सत्वगुणाची करणी । ऐसी असे ॥ ५१॥

शांति क्ष्मा आणि दया । निश्चय उपजे जया ।

सत्वगुण जाणावा तया । अंतरीं आला ॥ ५२॥

आले अतीत अभ्यागत । जाऊं नेदी जो भुकिस्त ।

येथानुशक्ती दान देन । तो सत्वगुण ॥ ५३॥

तडितापडी दैन्यवाणें । आलें आश्रमाचेनि गुणें ।

तयालागीं स्थळ देणें । तो सत्वगुण ॥ ५४॥

आश्रमीं अन्नची आपदा । परी विमुख नव्हे कदा ।

शक्तिनुसार दे सर्वदा । तो सत्वगुण ॥ ५५॥

जेणें जिंकिली रसना । तृप्त जयाची वासना ।

जयास नाहीं कामना । तो सत्वगुण ॥ ५६॥

होणार तैसें होत जात । प्रपंचीं जाला आघात ।

डळमळिना ज्याचें चित्त । तो सत्वगुण ॥ ५७॥

येका भगवंताकारणें । सर्व सुख सोडिलें जेणें ।

केलें देहाचें सांडणें । तो सत्वगुण ॥ ५८॥

विषईं धांवे वासना । परी तो कदा डळमळिना ।

ज्याचें धारिष्ट चळेना । तो सत्वगुण ॥ ५९॥

देह आपदेनें पीडला । क्षुधे तृषेनें वोसावला ।

तरी निश्चयो राहिला । तो सत्वगुण ॥ ६०॥

श्रवण आणी मनन । निजध्यासें समाधान ।

शुद्ध जालें आत्मज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ६१॥

जयास अहंकार नसे । नैराशता विलसे ।

जयापासीं कृपा वसे । तो सत्वगुण ॥ ६२॥

सकळांसीं नम्र बोले । मर्यादा धरून चाले ।

सर्व जन तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ६३॥

सकळ जनासीं आर्जव । नाहीं विरोधास ठाव ।

परोपकारीं वेची जीव । तो सत्वगुण ॥ ६४॥

आपकार्याहून जीवीं । परकार्यसिद्धी करावी ।

मरोन कीर्ती उरवावी । तो सत्वगुण ॥ ६५॥

पराव्याचे दोषगुण । दृष्टीस देखे आपण ।

समुद्राऐसी साठवण । तो सत्वगुण ॥ ६६॥

नीच उत्तर साहाणें । प्रत्योत्तर न देणें ।

आला क्रोध सावरणें । तो सत्वगुण ॥ ६७॥

अन्यायेंवीण गांजिती । नानापरी पीडा करिती ।

तितुकेंहि साठवी चित्तीं । तो सत्वगुण ॥ ६८॥

शरीरें घीस साहाणें । दुर्जनासीं मिळोन जाणें ।

निंदकास उपकार करणें । हा सत्वगुण ॥ ६९॥

मन भलतीकडे धावें । तें विवेकें आवराअवें ।

इंद्रियें दमन करावें । तो सत्वगुण ॥ ७०॥

सत्क्रिया आचरावी । असत्क्रिया त्यागावी ।

वाट भक्तीची धरावी । तो सत्वगुण ॥ ७१॥

जया आवडे प्रातःस्नान । आवडे पुराणश्रवण ।

नाना मंत्रीं देवतार्चन- । करी, तो सत्वगुण ॥ ७२॥

पर्वकाळीं अतिसादर । वसंतपूजेस तत्पर ।

जयंत्यांची प्रीती थोर । तो सत्वगुण ॥ ७३॥

विदेसिं मेलें मरणें । तयास संस्कार देणें ।

अथवा सादर होणें । तो सत्वगुण ॥ ७४॥

कोणी येकास मारी । तयास जाऊन वारी ।

जीव बंधनमुक्त करी । तो सत्वगुण ॥ ७५॥

लिंगें लाहोलीं अभिशेष । नामस्मरणीं विश्वास ।

देवदर्शनीं अवकाश । तो सत्वगुण ॥ ७६॥

संत देखोनि धावें । परम सुख हेलावे ।

नमस्कारी सर्वभावें । तो सत्वगुण ॥ ७७॥

संतकृपा होय जयास । तेणें उद्धरिला वंश ।

तो ईश्वराचा अंश । सत्वगुणें ॥ ७८॥

सन्मार्ग दाखवी जना । जो लावी हरिभजना ।

ज्ञान सिकवी अज्ञाना । तो सत्वगुण ॥ ७९॥

आवडे पुण्य संस्कार । प्रदक्षणा नमस्कार ।

जया राहे पाठांतर । तो सत्वगुण ॥ ८०॥

भक्तीचा हव्यास भारी । ग्रंथसामग्री जो करी ।

धातुमूर्ति नानापरी । पूजी, तो सत्वगुण ॥ ८१॥

झळफळित उपकर्णें । माळा गवाळी आसनें ।

पवित्रे सोज्वळें वसनें । तो सत्वगुण ॥ ८२॥

परपीडेचें वाहे दुःख । परसंतोषाचें सुख ।

वैराग्य देखोन हरिख- । मानी, तो सत्वगुण ॥ ८३॥

परभूषणें भूषण । परदूषणें दूषण ।

परदुःखें सिणे जाण । तो सत्वगुण ॥ ८४॥

आतां असों हें बहुत । देवीं धर्मीं ज्याचें चित्त ।

भजे कामनारहित । तो सत्वगुण ॥ ८५॥

ऐसा हा सत्वगुण सात्विक । संसारसागरीं तारक ।

येणें उपजे विवेक । ज्ञानमार्गाचा ॥ ८६॥

सत्वगुणें भगवद्भक्ती । सत्वगुणें ज्ञानप्राप्ती ।

सत्वगुणें सायोज्यमुक्ती । पाविजेते ॥ ८७॥

ऐसी सत्वगुणाची स्थिती । स्वल्प बोलिलें येथामती ।

सावध होऊन श्रोतीं । पुढें अवधान द्यावें ॥ ८८॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सत्वगुणनाम समास सातवा ॥ ७॥

समास आठवा : सद्विद्या निरूपण

॥ श्रीराम् ॥

ऐका सद्विद्येचीं लक्षणें । परम शुद्ध सुलक्षणें ।

विचार घेतां बळेंचि बाणे । सद्विद्या आंगीं ॥ १॥

सद्विद्येचा जो पुरुष । तो उत्तमलक्षणी विशेष ।

त्याचे गुण ऐकतां संतोष । परम वाटे ॥ २॥

भाविक सात्विक प्रेमळ । शांति क्ष्मा दयासीळ ।

लीन तत्पर केवळ । अमृतवचनी ॥ ३॥

परम सुंदर आणी चतुर । परम सबळ आणी धीर ।

परम संपन्न आणी उदार । आतिशयेंसीं ॥ ४॥

परम ज्ञाता आणी भक्त । माहा पंडीत आणी विरक्त ।

माहा तपस्वी आणी शांत । आतिशयेंसीं ॥ ५॥

वक्ता आणी नैराशता । सर्वज्ञ आणी सादरता ।

श्रेष्ठ आणी नम्रता । सर्वत्रांसी ॥ ६॥

राजा आणी धार्मिक । शूर आणी विवेक ।

तारुण्य आणी नेमक । आतिशयेंसीं ॥ ७॥

वृधाचारी कुळाचारी । युक्ताहारी निर्विकारी ।

धन्वंतरी परोपकारी । पद्महस्ती ॥ ८॥

कार्यकर्ता निराभिमानी । गायक आणी वैष्णव जनी ।

वैभव आणी भगवद्भजनी । अत्यादरें ॥ ९॥

तत्वज्ञ आणी उदासीन । बहुश्रुत आणी सज्जन ।

मंत्री आणी सगुण । नीतिवंत ॥ १०॥

आधु पवित्र पुण्यसीळ । अंतरशुद्ध धर्मात्मा कृपाळ ।

कर्मनिष्ठ स्वधर्में निर्मळ । निर्लोभ अनुतापी ॥ ११॥

गोडी आवडी परमार्थप्रीती । सन्मार्ग सत्क्रिया धारणा धृती ।

श्रुति स्मृती लीळा युक्ति । स्तुती मती परीक्षा ॥ १२॥

दक्ष धूर्त योग्य तार्किक । सत्यसाहित्य नेमक भेदक ।

कुशळ चपळ चमत्कारिक । नाना प्रकारें ॥ १३॥

आदर सन्मान तार्तम्य जाणे । प्रयोगसमयो प्रसंग जाणे ।

कार्याकारण चिन्हें जाणे । विचक्षण बोलिका ॥ १४॥

सावध साक्षेपी साधक । आगम निगम शोधक ।

ज्ञानविज्ञान बोधक । निश्चयात्मक ॥ १५॥

पुरश्चरणी तीर्थवासी । धृढव्रती कायाक्लेसी ।

उपासक, निग्रहासी- । करूं जाणे ॥ १६॥

सत्यवचनी शुभवचनी । कोमळवचनी येकवचनी ।

निश्चयवचनी सौख्यवचनी । सर्वकाळ ॥ १७॥

वासनातृप्त सखोल योगी । भव्य सुप्रसन्न वीतरागी ।

सौम्य सात्विक शुद्धमार्गी । निःकपट निर्वेसनी ॥ १८॥

सुगड संगीत गुणग्राही । अनापेक्षी लोकसंग्रही ।

आर्जव सख्य सर्वहि । प्राणीमात्रासी ॥ १९॥

द्रव्यसुची दारासुची । न्यायसुची अंतरसुची ।

प्रवृत्तिसुची निवृत्तिसुची । सर्वसुची निःसंगपणें ॥ २०॥

मित्रपणें परहितकारी । वाग्माधुर्य परशोकहारी ।

सामर्थ्यपणें वेत्रधारी । पुरूषार्थें जगमित्र ॥ २१॥

संशयछेदक विशाळ वक्ता । सकळ कॢप्त असोनी श्रोता ।

कथानिरूपणीं शब्दार्था । जाऊंच नेदी ॥ २२॥

वेवादरहित संवादी । संगरहित निरोपाधी ।

दुराशारहित अक्रोधी । निर्दोष निर्मत्सरी ॥ २३॥

विमळज्ञानी निश्चयात्मक । समाधानी आणी भजक ।

सिद्ध असोनी साधक । साधन रक्षी ॥ २४॥

सुखरूप संतोषरूप । आनंदरूप हास्यरूप ।

ऐक्यरूप आत्मरूप । सर्वत्रांसी ॥ २५॥

भाग्यवंत जयवंत । रूपवंत गुणवंत ।

आचारवंत क्रियावंत । विचारवंत स्थिती ॥ २६॥

येशवंत किर्तिवंत । शक्तिवंत सामर्थ्यवंत ।

वीर्यवंत वरदवंत । सत्यवंत सुकृती ॥ २७॥

विद्यावंत कळावंत । लक्ष्मीवंत लक्ष्णवंत ।

कुळवंत सुचिष्मंत । बळवंत दयाळु ॥ २८॥

युक्तिवंत गुणवंत वरिष्ठ । बुद्धिवंत बहुधारिष्ट ।

दीक्षावंत सदासंतुष्ट । निस्पृह वीतरागी ॥ २९॥

असो ऐसे उत्तम गुण । हें सद्विद्यचें लक्षण ।

अभ्यासाया निरूपण । अल्पमात्र बोलिलें ॥ ३०॥

रूपलावण्य अभ्यासितां न ये । सहजगुणास न चले उपाये ।

कांहीं तरी धरावी सोये । अगांतुक गुणाची ॥ ३१॥

ऐसी सद्विद्या बरवी । सर्वत्रांपासी असावी ।

परी विरक्तपुरुषें अभ्यासवी । अगत्यरूप ॥ ३२॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

सद्विद्यानिरूपणनाम समास आठवा ॥ ८॥

समास नववा : विरक्त लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

ऐका विरक्तांची लक्षणें । विरक्तें असावें कोण्या गुणें ।

जेणें आंगीं सामर्थ्य बाणें । योगियाचें ॥ १॥

जेणें सत्कीर्ति वाढे । जेणें सार्थकता घडे ।

जेणेंकरितां महिमा चढे । विरक्तांसी ॥ २॥

जेणें परमार्थ फावे । जेणें आनंद हेलावे ।

जेणें विरक्ति दुणावे । विवेकेंसहित ॥ ३॥

जेणें सुख उचंबळे । जेणें सद्विद्या वोळे ।

जेणें भाग्यश्री प्रबळे । मोक्षेंसहित ॥ ४॥

मनोरथ पूर्ण होती । सकळ कामना पुरती ।

मुखीं राहे सरस्वती । मधुर बोलावया ॥ ५॥

हे लक्षणें श्रवण कीजे । आणी सदृढ जीवीं धरिजे ।

तरी मग विख्यात होईजे । भूमंडळीं ॥ ६॥

विरक्तें विवेकें असावें । विरक्तें अध्यात्म वाढवावें ।

विरक्तें धारिष्ट धरावें । दमनविषईं ॥ ७॥

विरक्तें राखावें साधन । विरक्तें लावावें भजन ।

विरक्तें विशेष ब्रह्मज्ञान । प्रगटवावें ॥ ८॥

विरक्तें भक्ती वाढवावी । विरक्ते शांती दाखवावी ।

विरक्तें येत्नें करावी । विरक्ती आपुली ॥ ९॥

विरक्तें सद्क्रिया प्रतिष्ठावी । विरक्तें निवृत्ति विस्तारावी ।

विरक्तें नैराशता धरावी । सदृढ जिवेंसीं ॥ १०॥

विरक्तें धर्मस्थापना करावी । विरक्तें नीति आवलंबावी ।

विरक्तें क्ष्मा सांभाळावी । अत्यादरेंसी ॥ ११॥

विरक्तें परमार्थ उजळावा । विरक्तें विचार शोधावा ।

विरक्तें सन्निध ठेवावा । सन्मार्ग सत्वगुण ॥ १२॥

विरक्तें भाविकें सांभाळावीं । विरक्तें प्रेमळें निववावीं ।

विरक्तें साबडीं नुपेक्षावीं । शरणागतें ॥ १३॥

विरक्तें असावें परम दक्ष । विरक्तें असावें अंतरसाक्ष ।

विरक्तें वोढावा कैपक्ष । परमार्थाचा ॥ १४॥

विरक्तें अभ्यास करावा । विरक्तें साक्षेप धरावा ।

विरक्तें वग्त्रृत्वें उभारावा । मोडला परमार्थ ॥ १५॥

विरक्तें विमळज्ञान बोलावें । विरक्तें वैराग्य स्तवीत जावें ।

विरक्तें निश्चयाचें करावें । समाधान ॥ १६॥

पर्वें करावीं अचाटें । चालवावी भक्तांची थाटे ।

नाना वैभवें कचाटें । उपासनामार्ग ॥ १७॥

हरिकीर्तनें करावीं । निरूपणें माजवावीं ।

भक्तिमार्गे लाजवावीं । निंदक दुर्जनें ॥ १८॥

बहुतांस करावे परोपकार । भलेपणाचा जीर्णोद्धार ।

पुण्यमार्गाचा विस्तार । बळेंचि करावा ॥ १९॥

स्नान संध्या जप ध्यान । तीर्थयात्रा भगवद्भजन ।

नित्यनेम पवित्रपण । अंतरशुद्ध असावें ॥ २०॥

दृढ निश्चयो धरावा । संसार सुखाचा करावा ।

विश्वजन उद्धरावा । संसर्गमात्रें ॥ २१॥

विरक्तें असावें धीर । विरक्तें असावें उदार ।

विरक्तें असावें तत्पर । निरूपणविषईं ॥ २२॥

विरक्तें सावध असावें । विरक्तें शुद्ध मार्गें जावें ।

विरक्तें झिजोन उरवावें । सद्कीर्तीसी ॥ २३॥

विरक्तें विरक्त धुंडावे । विरक्तें साधु वोळखावे ।

विरक्तें मित्र करावे । संत योगी सज्जन ॥ २४॥

विरक्तें करावीं पुरश्चरणें । विरक्तें फिरावीं तीर्थाटणें ।

विरक्तें करावीं नानास्थानें । परम रमणीय ॥ २५॥

विरक्तें उपाधी करावी । आणि उदासवृत्ति न संडावी ।

दुराशा जडो नेदावी । कोणयेकविषईं ॥ २६॥

विरक्तें असावें अंतरनिष्ठ । विरक्तें नसावें क्रियाभ्रष्ट ।

विरक्तें न व्हावें कनिष्ठ । पराधेनपणें ॥ २७॥

विरक्तें समय जाणावा । विरक्तें प्रसंग वोळखावा ।

विरक्त चतुर असाअवा । सर्वप्रकारें ॥ २८॥

विरक्तें येकदेसी नसावें । विरक्तें सर्व अभ्यासावें ।

विरक्तें अवघें जाणावें । ज्याचें त्यापरी ॥ २९॥

हरिकथा निरूपण । सगुणभजन ब्रह्मज्ञान ।

पिंडज्ञान तत्वज्ञान । सर्व जाणावें ॥ ३०॥

कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।

प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग । सकळ जाणावें ॥ ३१॥

प्रेमळ स्थिती उदास स्थिती । योगस्थिती ध्यानस्थिती ।

विदेह स्थिती सहज स्थिती । सकळ जाणावें ॥ ३२ ॥

ध्वनी लक्ष मुद्रा आसनें । मंत्र यंत्र विधी विधानें ।

नाना मतांचें देखणें । पाहोन सांडावें ॥ ३३॥

विरक्तें असावें जगमित्र । विरक्तें असावें स्वतंत्र ।

विरक्तें असावें विचित्र । बहुगुणी ॥ ३४॥

विरक्तें असावें विरक्त । विरक्तें असावें हरिभक्त ।

विरक्तें असावें नित्यमुक्त । अलिप्तपणें ॥ ३५॥

विरक्तें शास्त्रें धांडोळावीं । विरक्तें मतें विभांडावीं ।

विरक्तें मुमुक्षें लावावीं । शुद्धमार्गें ॥ ३६॥

विरक्तें शुद्धमार्ग सांगावा । विरक्तें संशय छेदावा ।

विरक्तें आपला म्हणावा । विश्वजन ॥ ३७॥

विरक्तें निंदक वंदावें । विरक्तें साधक बोधावे ।

विरक्तें बद्ध चेववावे- । मुमुक्षनिरूपणें ॥ ३८॥

विरक्तें उत्तम गुण घ्यावे । विरक्तें अवगुण त्यागावे ।

नाना अपाय भंगावे । विवेकबळें ॥ ३९॥

ऐसीं हे उत्तम लक्षणें । ऐकावीं येकाग्र मनें ।

याचा अव्हेर न करणें । विरक्त पुरुषें ॥ ४०॥

इतुकें बोलिलें स्वभावें । त्यांत मानेल तितुकें घ्यावें ।

श्रोतीं उदास न करावें । बहु बोलिलें म्हणौनी ॥ ४१॥

परंतु लक्षणें ने घेतां । अवलक्षणें बाष्कळता ।

तेणें त्यास पढतमूर्खता । येवों पाहे ॥ ४२॥

त्या पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण ।

बोलिलें असे सावधान- । होऊन आइका ॥ ४३॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

विरक्तलक्षणनाम समास नववा ॥ ९॥

समास दहावा : पढतमुर्ख लक्षण

॥ श्रीराम् ॥

मागां सांगितलीं लक्षणें । मूर्खाआंगी चातुर्य बाणे ।

आतां ऐका शाहाणे- । असोनि, मूर्ख ॥ १॥

तया नांव पढतमूर्ख । श्रोतीं न मनावें दुःख ।

अवगुण त्यागितां , सुख- । प्राप्त होये ॥ २॥

बहुश्रुत आणि वित्पन्न । प्रांजळ बोले ब्रह्मज्ञान ।

दुराशा आणि अभिमान । धरी, तो येक पढतमूर्ख ॥ ३॥

मुक्तक्रिया प्रतिपादी । सगुणभक्ति उछेदी ।

स्वधर्म आणि साधन निंदी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ४॥

आपलेन ज्ञातेपणें । सकळांस शब्द ठेवणें ।

प्राणीमात्राचें पाहे उणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ ५॥

शिष्यास अवज्ञा घडे । कां तो संकटीं पडे ।

जयाचेनि शब्दें मन मोडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ६॥

रजोगुणी तमोगुणी । कपटी कुटिळ अंतःकर्णी ।

वैभव देखोन वाखाणी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ७॥

समूळ ग्रंथ पाहिल्याविण । उगाच ठेवी जो दूषण ।

गुण सांगतां अवगुण- । पाहे तो येक पढतमूर्ख ॥ ८॥

लक्षणें ऐकोन मानी वीट । मत्सरें करी खटपट ।

नीतिन्याय उद्धट । तो येक पढतमूर्ख ॥ ९॥

जाणपणें भरीं भरे । आला क्रोध नावरे ।

क्रिया शब्दास अंतरे । तो येक पढतमूर्ख ॥ १०॥

वक्ता अधिकारेंवीण । वग्त्रृत्वाचा करी सीण ।

वचन जयाचें कठीण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ११॥

श्रोता बहुश्रुतपणें । वक्तयास आणी उणें ।

वाचाळपणाचेनि गुणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १२॥

दोष ठेवी पुढिलांसी । तेंचि स्वयें आपणापासीं ।

ऐसें कळेना जयासी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १३॥

अभ्यासाचेनि गुणें । सकळ विद्या जाणे ।

जनास निवऊं नेणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १४॥

हस्त बांधीजे ऊर्णतंतें । लोभें मृत्य भ्रमरातें ।

ऐसा जो प्रपंची गुंते । तो येक पढतमूर्ख ॥ १५॥

स्त्रियंचा संग धरी । स्त्रियांसी निरूपण करी ।

निंद्य वस्तु आंगिकारी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १६॥

जेणें उणीव ये आंगासी । तेंचि दृढ धरी मानसीं ।

देहबुद्धि जयापासीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ १७॥

सांडूनियां श्रीपती । जो करी नरस्तुती ।

कां दृष्टी पडिल्यांची कीर्ती- । वर्णी, तो येक पढतमूर्ख ॥ १८॥

वर्णी स्त्रियांचे आवेव । नाना नाटकें हावभाव ।

देवा विसरे जो मानव । तो येक पढतमूर्ख ॥ १९॥

भरोन वैभवाचे भरीं । जीवमात्रास तुछ्य करी ।

पाषांडमत थावरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २०॥

वित्पन्न आणी वीतरागी । ब्रह्मज्ञानी माहायोगी ।

भविष्य सांगों लागे जगीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २१॥

श्रवण होतां अभ्यांतरीं । गुणदोषाची चाळणा करी ।

परभूषणें मत्सरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २२॥

नाहीं भक्तीचें साधन । नाहीं वैराग्य ना भजन ।

क्रियेविण ब्रह्मज्ञान- । बोले, तो येक पढतमूर्ख ॥ २३॥

न मनी तीर्थ न मनी क्षेत्र । न मनी वेद न मनी शास्त्र ।

पवित्रकुळीं जो अपवित्र । तो येक पढतमूर्ख ॥ २४॥

आदर देखोनि मन धरी । कीर्तीविण स्तुती करी ।

सवेंचि निंदी अनादरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २५॥

मागें येक पुढें येक । ऐसा जयाचा दंडक ।

बोले येक करी येक । तो येक पढतमूर्ख ॥ २६॥

प्रपंचविशीं सादर । परमार्थीं ज्याचा अनादर ।

जाणपणें घे अधार । तो येक पढतमूर्ख ॥ २७॥

येथार्थ सांडून वचन । जो रक्षून बोले मन ।

ज्याचें जिणें पराधेन । तो येक पढतमूर्ख ॥ २८॥

सोंग संपाधी वरीवरी । करूं नये तेंचि करी ।

मार्ग चुकोन भरे भरीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २९॥

रात्रंदिवस करी श्रवण । न संडी आपले अवगुण ।

स्वहित आपलें आपण । नेणे तो येक पढतमूर्ख ॥ ३०॥

निरूपणीं भले भले । श्रोते येऊन बैसले ।

क्षुद्रें लक्षुनी बोले । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३१॥

शिष्य जाला अनधिकारी । आपली अवज्ञा करी ।

पुन्हां त्याची आशा धरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३२॥

होत असतां श्रवण । देहास आलें उणेपण ।

क्रोधें करी चिणचिण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३३॥

भरोन वैभवाचे भरीं । सद्गुरूची उपेक्षा करी ।

गुरुपरंपरा चोरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३४॥

ज्ञान बोलोन करी स्वार्थ । कृपणा ऐसा सांची अर्थ ।

अर्थासाठीं लावी परमार्थ । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३५॥

वर्तल्यावीण सिकवी । ब्रह्मज्ञान लावणी लावी ।

पराधेन गोसावी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३६॥

भक्तिमार्ग अवघा मोडे । आपणामध्यें उपंढर पडे ।

ऐसिये कर्मीं पवाडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३७॥

प्रपंच गेला हातीचा । लेश नाहीं परमार्थाचा ।

द्वेषी देवां ब्राह्मणाचा । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३८॥

त्यागावया अवगुण । बोलिलें पढतमूर्खाचें लक्षण ।

विचक्षणें नीउन पूर्ण । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ३९॥

परम मूर्खामाजी मूर्ख । जो संसारीं मानी सुख ।

या संसारदुःखा ऐसें दुःख । आणीक नाहीं ॥४०॥

तेंचि पुढें निरूपण । जन्मदुःखाचें लक्षण ।

गर्भवास हा दारुण । पुढें निरोपिला ॥ ४१॥

इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे

पढतमूर्खलक्षणनाम समास दहावा ॥ १० ॥

॥ दशक दुसरा समाप्त ॥