धनत्रयोदशीचा सण हा हिंदूंच्या प्रसिद्ध सणांपैकी एक आहे. या सणाला सर्व हिंदू कुबेर पूजा, यमपूजा आणि देव धन्वंतरी पूजा करतात.दिपावलीच्या दोन दिवस आधी अश्विन महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील त्रयोदशीला हा सण साजरा केला जातो. या दिवसाची ओळख सार्वत्रिक आहे.सर्व जण हा सण आनंदाने आणि उत्साहाने साजरा करतात.
हा सण केवळ आनंदाचे प्रतीकच नाही. तर आरोग्याचेही प्रतीक आहे. धनत्रयोदशीच्या दिवशी समुद्रमंथनाच्या वेळी, भगवान धन्वंतरी, त्यांच्या हातात अमृताचे भांडे घेऊन प्रकट झाले. त्यांनी अमृत औषधांचा शोध लावला, आणि त्यांना उपचार करणारे देव देखील म्हणतात. भगवान धन्वंतरीच्या नावाने या तिथीला धन त्रयोदशी म्हणतात.
धनत्रयोदशीच्या सणासोबतच आरोग्यासाठी समर्पित दिवस असतो. जे दरवर्षी आपल्या आरोग्याबाबत जागरुक राहण्याची जाणीव करून देतात. काही लोक धनत्रयोदशीला संपत्तीशीही जोडतात. या दिवशी भारतातील लोक भगवान कुबेराची पूजा करतात. भारतातील जैन आगमातील योग निरोधासाठी भगवान महावीर या दिवशी तिसऱ्या आणि चौथ्या ध्यानाला गेले होते. तीन दिवसांच्या ध्यानानंतर योग निरोध प्राप्त झाला. या कारणास्तव जैन धर्मातील सर्व लोक धनत्रयोदशीला ध्यान तेरस असेही संबोधतात. धनत्रयोदशी ही दिवाळी सणाची मोठी शुभ सुरुवात मानली जाते. कुटुंबात आनंदाचे व उत्साहाचे वातावरण असते.
प्रत्येक सणाचा जसा स्वतःचा आनंद असतो, त्याचप्रमाणे धनत्रयोदशीच्या आनंदाची ख्याती सर्वत्र असते. लोक हा सण वेगवेगळ्या प्रकारे साजरा करतात. आणि प्रत्येक पद्धतीचे स्वतःचे महत्त्व आहे. भारतातील प्रत्येक राज्यात धनत्रयोदशी साजरी केली जाते.
लोक आपली घरे स्वच्छ करून, रंगवून सजवतात रोषणाई केली जाते. दारांवर तोरण लावले जातात. घरांच्या मुख्य प्रवेशद्वारावर रांगोळी काढली जाते. खरेदी करण्याची उत्तम संधी ओळखून लोक आज विविध वस्तू कपडे, दागिने, भेटवस्तू, मिठाई, वाहने, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे इ. खरेदी करतात.
पण या दिवशी काही वस्तू खरेदी करण्याचे विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी लोक चांदी आणि पितळेची भांडी खरेदी करतात. असे म्हणतात की एका हातात अमृत कलश घेऊन समुद्रमंथनाच्या वेळी भगवान धन्वंतरी आपल्या चतुर्भुज रूपात प्रकट झाले होते.या दिवशी कोणतीही वस्तू खरेदी करून पूजा केली तर त्या वस्तू आणि संपत्तीमध्ये 13 पटीने वाढ होते. चांदीची नाणी खरेदी करणे आज लोकप्रिय आहे. बहुतेक लोक लक्ष्मी गणेश कोरलेली चांदीची नाणी देखील खरेदी करतात. चांदीची भांडी आणि नाणी खरेदी केल्याने चंद्रासारखी शीतलता मिळते असे मानले जाते. आणि पितळेच्या भांड्याची खरेदी केल्याने पैसा मिळतो.
संध्याकाळ झाली की शहर दिव्यांनी उजळून निघते. संध्याकाळी घरातील स्त्री-पुरुष, वृद्ध, लहान मुले सगळे नवीन कपडे घालून तयार होतात. भगवान धन्वंतरीसोबत भगवान कुबेर यांचीही पूजा केली जाते. अनेक ठिकाणी लोक यमराज आणि भगवान महावीर यांची पूजा करतात. लोक भगवान धन्वंतरीकडून उत्तम आरोग्य आणि समाधानाची कामना करतात. समाधान आणि आरोग्य ही सर्वात मोठी संपत्ती आहे, कुबेराच्या पूजेने धनवृद्धी होते हे जाणून लोक भगवान कुबेरांकडून समृद्धी आणि संपत्तीची कामना करतात. पूजेनंतर मिठाई वाटली जाते. ज्येष्ठांच्या चरणस्पर्शाने सर्व बालकांना दीर्घायुष्याचा आशीर्वाद मिळतो. त्यानंतर सर्वजण मिळून फटाक्यांची आतषबाजी करतात आणि फटाक्यांच्या आतषबाजीने शहर उजळून निघते. लोक वाहने आणि तिजोरीची पूजा करून त्यावर स्वस्तिकही बनवतात.
धनत्रयोदशीला दिवा लावण्याचे महत्त्व-
या दिवशी दक्षिणेकडे दिवा लावतात. त्यामागील कथा आहे.
हेमनावाचा राजा होता. त्याच्या राज्याचा वारस म्हणून एक मूल जन्माला आले. राजा आपल्या मुलाची कुंडली दाखवण्यासाठी अतिशय आनंदी मनाने ज्योतिषाकडे गेला. पण ज्योतिषाच्या बोलण्याने राजाच्या चेहऱ्यावर दुःख होते. ज्योतिषाने सांगितले की जेव्हा जेव्हा तुमच्या मुलाचे लग्न होईल तेव्हा फक्त चार दिवसांनी तुमचा मुलगा मरेल. राजाची आपल्या मुलाबद्दलची काळजी वाढत चालली होती.मग राजाने आपल्या मुलाला अशा ठिकाणी नेले जिथे एकही स्त्री दूर नव्हती. पण देवयोग ने एक राजकन्या तिथून निघाली आणि दोघेही एकमेकांवर मोहित झाले. दोघांचा गंधर्व विवाह झाला. लग्नानंतर ज्योतिषाने सांगितल्याप्रमाणे घडले. लग्नानंतर अवघ्या चार दिवसांनी यमाचे दूत राजकुमाराला घ्यायला आले.त्याच्या पत्नीने खूप विनवणी केली. पण यमराजाच्या आज्ञेनुसार राजपुत्राचे प्राण हरण करण्यात आले. हा कार्यक्रम नंतर पहा एका यमदूताने यमराजाला विचारले की, परमेश्वराने काही तरी मार्ग दाखवावा, जेणेकरून माणसाची अकाली मृत्यूपासून मुक्तता होईल. तेव्हा यमराज म्हणाले की, अकाली मृत्यू ही कर्माची गती आहे. यापासून मुक्ती कशी मिळवायची ते मी तुम्हाला सांगेन. जो प्राणी आश्विन कृष्ण पक्षातील त्रयोदशीच्या रात्री माझ्या नावाने पूजा करेल आणि दक्षिण दिशेला दिवा लावेल. त्याला अकाली मृत्यूची भीती राहणार नाही. त्यामुळे लोक या दिवशी यमाची पूजा करून दक्षिणेकडे दिवा लावतात.