प्रस्तावना- तरुणांना नेहमीच प्रेरणा देणारे स्वामी विवेकानंद यांचा जन्म 12 जानेवारी 1863 रोजी झाला. स्वामीजींच्या घरचे नाव नरेंद्र दत्त होते. नरेंद्र यांची बुद्धी लहानपणापासूनच तीक्ष्ण होती आणि ईश्वरप्राप्तीची तळमळही प्रबळ होती. त्यासाठी ते प्रथम ब्राह्मसमाजात गेले पण तेथे त्यांचे मन तृप्त झाले नाही.
त्यांचे वडील विश्वनाथ दत्त यांचा पाश्चात्य संस्कृतीवर विश्वास होता. त्यांच्या मुलाला अर्थातच नरेंद्र यांनाही इंग्रजी शिकवून ते पाश्चात्य सभ्यतेच्या पद्धतीवर चालवायचे होते. 1884 मध्ये विश्वनाथ दत्त यांचे निधन झाले. त्यामुळे घराचा भार नरेंद्र यांच्यावर पडला. घरची परिस्थिती बेताची होती. नरेंद्र यांचे लग्न झाले नव्हते. अत्यंत गरिबीतही नरेंद्र पाहुण्यांची सेवा करत असे. ते स्वतः भूक लागल्यावर पाहुण्याला जेवण द्यायचे, रात्रभर बाहेर पावसात भिजत पाहुण्याला त्याच्या पलंगावर झोपवायचे.
जीवन- एकदा विवेकानंद भारतातील महान संत रामकृष्ण परमहंस यांच्याकडे त्यांच्याशी तर्क करण्याच्या विचाराने गेले होते, परंतु परमहंस यांनी पाहून ओळखले की हा तोच शिष्य आहे ज्यांची ते अनेक दिवस वाट पाहत होते. परमहंसजींच्या कृपेने त्यांना आत्मसाक्षात्कार झाला, परिणामी नरेंद्र परमहंसजींच्या शिष्यांमध्ये प्रमुख झाले. निवृत्त झाल्यावर त्यांचे नाव विवेकानंद ठेवण्यात आले.
स्वामी विवेकानंदांनी आपले जीवन गुरुदेव स्वामी रामकृष्ण परमहंस यांना समर्पित केले होते. गुरुदेवांच्या मृत्यूच्या दिवसात, त्यांच्या घरची आणि कुटुंबाची बिकट परिस्थिती, स्वतःच्या अन्नाची पर्वा न करता, गुरू सेवेत सदैव हजर होते. गुरुदेव खूप आजारी झाले होते. कर्करोगामुळे थुंकी, रक्त, कफ इत्यादी घशातून बाहेर पडत होते. हे सर्व ते अतिशय काळजीपूर्वक साफ करत असे.
प्रसंग - (स्वामी विवेकानंद जीवन कथा) एकदा कोणीतरी स्वामी रामकृष्ण परमहंस म्हणजेच गुरुदेवांच्या सेवेत द्वेष आणि निष्काळजीपणा दाखवला आणि द्वेषाने नाक मुरडले. ते पाहून विवेकानंद संतापले. त्या गुरुभाईंना धडा शिकवताना आणि गुरुदेवांचे प्रत्येक गोष्टीवर प्रेम असल्याचे दाखवत त्यांनी त्यांच्या पलंगाच्या जवळ रक्त, कफ इत्यादींनी भरलेले थुंकी उचलले आणि ते पूर्ण प्याले.
गुरूंवरील अशा अनन्य भक्ती आणि निष्ठेच्या प्रतापानेच ते आपल्या गुरूंच्या शरीराची आणि त्यांच्या दैवी आदर्शांची उत्तम सेवा करू शकले. ते गुरुदेवांना समजून घेऊ शकले, स्वतःचे अस्तित्व गुरुदेवांच्या रूपात विलीन करू शकले. भारताच्या अमूल्य आध्यात्मिक खजिन्याचा सुगंध जगभर पसरवण्यासाठी. गुरुभक्ती, गुरुसेवा आणि गुरूंवरील अखंड निष्ठा ही त्यांच्या या महान व्यक्तिमत्त्वाचा पाया होता.
यात्रा- नरेंद्र दत्त यांनी वयाच्या अवघ्या 25 व्या वर्षी भगवा कपडे परिधान केले होते. त्यानंतर त्यांनी भारतभर पायी प्रवास केला. 1893 मध्ये शिकागो (यूएसए) येथे जागतिक धर्म परिषद भरत होती. स्वामी विवेकानंद भारताचे प्रतिनिधी म्हणून तेथे पोहोचले. युरोप-अमेरिकेतील लोक त्या काळातील लोकांकडे अत्यंत हीन नजरेने पाहत. तिथे लोकांनी खूप प्रयत्न केले की स्वामी विवेकानंदांना सर्व धर्म परिषदेत बोलायला संधी मिळू नये.
एका अमेरिकन प्राध्यापकाच्या प्रयत्नाने त्यांना थोडा वेळ मिळाला, पण त्यांचे विचार ऐकून सर्व अभ्यासक थक्क झाले. त्यानंतर अमेरिकेत त्यांचे जोरदार स्वागत झाले. त्यांच्या भक्तांचा मोठा समुदाय होता. ते अमेरिकेत तीन वर्षे वास्तव्य करून तिथल्या लोकांना भारतीय तत्त्वज्ञानाचा अद्भुत प्रकाश देत राहिले.
'अध्यात्म आणि भारतीय तत्त्वज्ञानाशिवाय जग अनाथ होईल' हा स्वामी विवेकानंदांचा ठाम विश्वास होता. अमेरिकेत त्यांनी रामकृष्ण मिशनच्या अनेक शाखा स्थापन केल्या. अनेक अमेरिकन विद्वानांनी त्यांचे शिष्यत्व घेतले.
मृत्यू- स्वामी विवेकानंद यांचा मृत्यू 4 जुलै 1902 रोजी झाला. जागतिक स्तरावर भारताचा सन्मान राखण्यासाठी स्वामी विवेकानंदांची अनेक उदाहरणे इतिहासात आढळतात. ते नेहमी स्वतःला गरिबांचे सेवक संबोधतात. देश-देशांत भारताचा अभिमान उजळण्याचा त्यांनी नेहमीच प्रयत्न केला. सध्या भारतातील तरुण ज्या महापुरुषांना आदर्श मानतात त्यांच्या विचारांनी प्रेरित आहेत, ते तरुणांचे मार्गदर्शक आहेत आणि स्वामी विवेकानंद यांचा भारतीय गौरव आहे.