मोरेश्वर (मोरगाव) हे पुणे जिल्ह्यातील गणपतीचे देऊळ आहे. हे देऊळ अष्टविनायकांपैकी एक आहे. अष्टविनायकातील सर्वांत पहिला गणपती म्हणून मोरगावचा मयूरेश्वर ओळखला जातो.
मोरेश्वर मंदिर
मोरेश्वराचे मंदिर काळ्या दगडापासून तयार करण्यात आले असून ते बहामनी काळात बांधले गेले आहे. गावाच्या मध्यभागी असलेल्या या देवळाला चारही बाजूंनी मनोरे आहेत. मोगल काळात देवळावर आक्रमण होऊ नये म्हणून या देवळाला मशिदीसारखा आकार दिला आहे. देवळाच्या बाजूने ५० फूट उंचीची संरक्षण भिंत आहे. गाभार्‍यातील मयूरेश्वराची मूर्ती बैठी, डाव्या सोंडेची, पूर्वाभिमुख आणि अत्यंत आकर्षक आहे. मूर्तीच्या डोळ्यात व बेंबीत हिरे बसवले आहेत. मस्तकावर नागराजाचा फणा आहे. मूर्तीच्या डाव्या- उजव्या बाजूस ऋद्धिसिद्धीच्या पितळी मूर्ती असून पुढे मूषक व मयूर आहेत.
कथा
असे मानले जाते की, पूर्वी सिंधू नावाच्या असुराने पृथ्वीतलावर उत्पात माजवला होता, त्याचा नाश करण्यासाठी देवांनी अखेर गणपतीची आराधना केली, तेव्हा गणपतीने मयूरावर आरूढ होऊन येथे सिंधू असुराचा वध केला.त्यामुळे गणपतीला येथे मयूरेश्वर असे नाव पडले. या गावात मोरांची संख्या जास्त असल्यामुळे त्याला मोरगाव असे म्हणतात.
या मंदिरात मयूरेश्वराबरोबर ऋद्धी व सिद्धी यांच्याही मूर्ती आहेत. असे म्हणतात की ब्रम्हदेवाने दोन वेळा या मयूरेश्वराची मूर्ती बनवली आहे. पहिली मूर्ती बनवल्यावर ती सिंधुसुराने तोडली. म्हणून ब्रम्हदेवाने पुन्हा एक मूर्ती घडवली.
सध्याची मयूरेश्वराची मूर्ती खरी नसून त्यामागे खरी मूर्ती असल्याचे मानले जाते. ती मूर्ती लहान वाळू व लोखंडाचे अंश व हिर्‍यांपासून बनलेली आहे. या मंदिराचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे या मंदिराच्या समोर एक नंदीची मूर्ती आहे. असे सांगितले जाते की शंकराच्या मंदिरासाठी नंदीची मूर्ती एका रथातून नेली जात होती, मात्र येथे आल्यावर त्या रथाचे चाक तुटले. त्यामुळे या नंदीला येथेच ठेवण्यात आले.
मोरगाव नाव मोरावर पडल्याची कथा
मोरगावचे श्री मयुरेश्वर मंदिर हे अष्टविनायकाच्या आठ प्रमुख मंदिरांपैकी एक आहे. असे म्हटले जाते की मोरगाव हे नाव मोरावर पडल्याची कथा देखील आहे, त्यानुसार एक काळ होता जेव्हा ही जागा मोरांनी भरलेली होती. हे गाव पुण्यापासून 80 किमी अंतरावर करहा नदीच्या काठावर आहे. मयुरेश्वर मंदिराला बुरुज आणि उंच दगडी भिंती आहेत. मंदिराला चार दरवाजे आहेत जे चार युग, सत्ययुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग आणि कलियुग यांचे प्रतीक मानले जातात. नंदी बैलाची मूर्ती, शिवाचे वाहन, मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर स्थापित केली आहे, ज्याचा चेहरा गणपतीच्या मूर्तीकडे आहे. काही प्राचीन दंतकथांनुसार, एकदा भगवान शिव आणि नंदी या मंदिर परिसरात विश्रांतीसाठी राहिले होते. नंदीला ही जागा इतकी आवडली की त्याने तिथून जाण्यास नकार दिला आणि इथेच राहिला, तेव्हापासून त्याचा पुतळा येथे बसवला आहे. शिवाचा नंदी आणि गणपतीचा उंदीर, दोन्ही मंदिराचे संरक्षक म्हणून येथे उपस्थित आहेत.
स्थानिक लोकांप्रमाणे सुरुवातीला ही मूर्ती आकाराने लहान होती, परंतु त्यावर अनेक दशके सिंदूर लावल्यामुळे ती आता खूप मोठी दिसते. अशीही एक धारणा आहे की भगवान ब्रह्मदेवाने स्वत: ही मूर्ती दोनदा पवित्र केली आहे, ज्यामुळे ती अविनाशी झाली आहे.
धार्मिक श्रद्धा आणि महत्त्व:
मोरगाव हे एक आद्यपीठ आहे - गणपतीच्या सर्वात प्राचीन मंदिरांपैकी एक आणि गणपतीला येथील सर्वोत्तम देवता मानले जाते. हे मंदिर अष्टविनायकाला भेट देणाऱ्या हजारो भाविकांना आकर्षित करते.
मुद्गल पुराणातील 22 व्या अध्यायात मोरगावच्या महानतेचे वर्णन केले आहे. गणेश पुराणानुसार मोरगाव हे गणपतीच्या 3 मुख्य आणि सर्वात महत्वाच्या ठिकाणांपैकी एक आहे.
इतर दोन ठिकाणी स्वर्गात स्थापित कैलास आणि अधोलोकात बांधलेले आदिशेष यांचा समावेश आहे. परंपरेनुसार, या मंदिराचा कोणताही प्रारंभ आणि शेवटचा बिंदू नाही. तर इतर परंपरेनुसार, प्रलद दरम्यान गणपती येथे आले होते.
या मंदिराचे पावित्र्य पवित्र हिंदू शहर काशीशी तुलना केली जाते.