भारतीय तीज, सण यांचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते ज्या ऋतूमध्ये येतात त्यानुसार त्यांच्यामध्ये संदेश गुंफलेले असतात. सध्या उन्हाळा सुरू असताना आणि पाण्यावरून हाहाकार माजलेला असताना आपले सांस्कृतिक उत्सवही आपली सामाजिक जबाबदारी पार पाडतात. वरुथिनी एकादशीपासून निर्जला एकादशीपर्यंत आणि अक्षय्य तृतीयेपासून गंगा सप्तमीपर्यंत प्रत्येक सण पाण्याचे महत्त्व सांगतो, पाण्याचा गौरव करतो. त्यातून पाणी बचतीचा संदेशही दिला जातो. मानवी शरीरात पाण्याची कमतरता असेल तर जीव धोक्यात येतो, हे सत्य शास्त्रज्ञही मान्य करतात. सध्याच्या युगात जेव्हा संपूर्ण जग पाणीटंचाईची गंभीर आव्हाने स्वीकारत आहे, तेव्हा तात्त्विक पटलावर पाणी हे पेय न मानता एक घटक म्हणून ओळखणे आवश्यक आहे.
चला जाणून घेऊया भारतीय सण जे पाण्याचे महत्त्व सांगतात…
तसे संपूर्ण वैशाख महिना पाणी, पाण्याचे दान आणि प्याऊ उघडण्याचा संदेश देतो.
1. वरुथिनी एकादशी: हे व्रत जलदान करण्यासाठी जल अर्पण करण्याचे महत्त्व स्पष्ट करते. वैशाख महिन्यात येणाऱ्या एकादशीला प्याऊ उघडल्याने करोडो महायज्ञांचे फल प्राप्त होते, असे या व्रताच्या पद्धतीत स्पष्टपणे सांगितले आहे.
2. अक्षय्य तृतीया: या सणात पाण्याचे भांडे दान करण्याचे विशेष महत्त्व आहे. मातीच्या भांड्यात पाणी भरणे आणि खरबुजाचे दान करणे याला पुराणात विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी जलदान केल्याने अक्षय पुण्य प्राप्त होते.
3. निर्जला एकादशी: निर्जला एकादशी व्रत हे पाच घटकांपैकी एक प्रमुख घटक असलेल्या पाण्याचे महत्त्व ठरवते. या व्रतामध्ये पाण्याच्या भांड्याची विधिवत पूजा केली जाते. निर्जला व्रतात व्रती पाण्याविना वेळ घालवतात. पाणी उपलब्ध असतानाही न घेण्याचा संकल्प करून आणि ठराविक कालावधीनंतर घेतल्यानंतर पाण्याची उपयुक्तता कळते. जो व्रत करतो त्याला जल तत्वाचे महत्व कळू लागते.
4. प्रदोष: आपण 12 महिने शिवाला जल अर्पण करतो, परंतु पुराणात शिवाचा संदेश आहे की मी स्वतः जल आहे, त्यामुळे भोलेनाथ देखील पाण्याच्या अपव्ययाचे समर्थन करत नाहीत. प्रदोष व्रतामध्ये अभिषेक आणि आचमनचा संदर्भ एकाच पाण्याच्या कलशातून सापडतो.
5. गंगा सप्तमी: गंगा नदी सर्वात पवित्र आणि जीवनदायी मानली जाते. गंगा सप्तमीचा सण नदीचा उगम आणि महत्त्व दर्शवतो. गंगेमुळे शेकडो नद्यांचा उगम झाला आहे. गंगेचे पाणी प्यायल्याने सर्व प्रकारचे रोग आणि दुःख नाहीसे होतात. मृताच्या मुखात गंगेचे पाणी अर्पण केल्याने मोक्ष प्राप्त होतो.
6. गंगा दशहरा : गंगा दसरा साजरा केला जातो, त्याच्या दुसऱ्याच दिवशी निर्जला एकादशीला दिवसभर पाणी न पिता उपवास केला जातो. त्यासोबतच महिनाभर पाण्याचे दान केले जाते.
7. सूर्य उपासना: सूर्यदेवाच्या उपासनेमध्ये जलदानाचेही महत्त्व आहे. सूर्यदेवाला अर्घ्य दिल्याने सर्व प्रकारचे रोग दूर होतात. छठ हा सूर्याच्या उपासनेतील महत्त्वाचा सण आहे आणि त्यानंतर रथ सप्तमीच्या दिवशीही जलदान करण्याचे महत्त्व मानले जाते.
8. वैशाख पौर्णिमा : वैशाख पौर्णिमेच्या दिवशी पितरांना तर्पण स्वरूपात जल अर्पण करणे महत्त्वाचे आहे. यासोबतच या दिवशी नदी, जलाशय किंवा तलावात स्नान केल्याने पुण्य मिळते. वैशाख महिन्यात जलदान केल्याने मोक्ष प्राप्त होतो.
9. केवट जयंती: केवट निषादराज गुहा यांनी भगवान श्री राम, लक्ष्मण आणि माता सीता यांचे पाय धुतले होते आणि त्यांना आपल्या नावेत बसवले होते. भगवान रामाने त्याला गंगा पार करण्यास सांगितले. केवट म्हणाले की, तुमचे पदस्पर्श पिऊन मी प्रथम माझ्या पूर्वजांना सागर पार करीन आणि मग तुला गंगा पार करून देईन. केवट जयंतीला निषाद आणि मच्छीमार समाज श्रीरामासह जलपूजन करतात.
10. वट सावित्री : वट सावित्रीच्या दिवशी वडाची पूजा करून त्यात जल अर्पण करण्याचे महत्त्व आहे. वट हे एक प्रचंड वृक्ष आहे, जे पर्यावरणाच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे वृक्ष आहे, कारण या झाडावर अनेक प्राणी-पक्ष्यांचे जीवन अवलंबून आहे.
'वृक्षाद् वर्षति पर्जन्य: पर्जन्यादन्न सम्भव:' म्हणजे अर्थात् वृक्ष पाक्ष आहे आणि पाणी अन्न, अन्न जीवन आहे.
'अरण्यं ते पृथिवी स्योनमस्तु'
अथर्ववेद यात सांगितले आहे की घरानजीक शुद्ध पाण्याचा साठा असावा. प्रत्येक सणाला पाणी दान, प्याऊ, विहिरी, तलाव इत्यादी उघडण्याचे उल्लेख पुराणात आढळतात.