Panchmukhi and Dakshinmukhi Hanumanji इंदूर शहरात दक्षिणाभिमुख पंचमुखी हनुमानजीचे प्राचीन मंदिर असून ते लोकांच्या श्रद्धेचे केंद्र आहे. या मंदिराची सर्वात खास गोष्ट म्हणजे येथे पंचमुखी हनुमानजी दक्षिणेकडे तोंड करून विराजमान आहेत. सनातन धर्मात पंचमुखी हनुमान आणि दक्षिणमुखी हनुमान या दोन्हींच्या पूजेला विशेष महत्त्व आहे. पण, या मंदिरात पंचमुखी हनुमान आणि दक्षिणमुखी हनुमान या दोन्हींचे एकत्र दर्शन घडते, जे दुर्मिळ आहे.
महाबली हनुमानाचे दर्शन आणि पूजा करण्यासाठी दररोज मोठ्या संख्येने लोक मंदिरात पोहोचतात. मंदिराच्या बांधकामामागेही एक रंजक कथा आहे. मंदिराचे मुख्य पुजारी आचार्य पंडित मुकेश यांनी सांगितले की, एकेकाळी हा परिसर निर्जन होता, तिथे जवळच एक तलाव आहे. तलावाच्या काठी लोकांवर अंत्यसंस्कार करण्यात आले, त्यामुळे नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण राहत होते. लोकांचा हा प्रश्न सोडवण्यासाठी पंचमुखी दक्षिणमुखी हनुमानजीची स्थापना केली.
मुके प्राणी आणि पक्ष्यांना खायला घालण्याची परंपरा
मंदिराची सर्वात खास गोष्ट म्हणजे मंदिरात मुक्या प्राण्यांना आणि पक्ष्यांना काहीतरी खायला घालण्याची परंपरा आहे. असे मानले जाते की यामुळे हनुमानजी खूप प्रसन्न होतात. मंदिरात चोळ अर्पण करण्याचीही परंपरा आहे, ज्यामुळे हनुमानजींचा विशेष आशीर्वाद मिळतो.
दक्षिणमुखी हनुमानाच्या पूजेचे महत्त्व
मंदिराच्या मुख्य पुजाऱ्याने सांगितले की, ज्यांचे मुख दक्षिणेकडे आहे, ती हनुमानजीची मूर्ती दक्षिणाभिमुख आहे. दक्षिण दिशा ही काल म्हणजेच यमराजाची दिशा मानली जाते. हनुमानजी हा रुद्राचा म्हणजेच शिवाचा अवतार आहे, जो काळाचा नियंत्रक आहे. त्यामुळे दक्षिणमुखी हनुमानाची पूजा केल्याने मृत्यूच्या भीतीपासून आणि चिंतांपासून मुक्ती मिळते. दुसरी मान्यता अशी आहे की दक्षिणाभिमुख हनुमान भगवान नरसिंहाचे प्रतिनिधित्व करतात. दक्षिण दिशा यमराजाची असून या दिशेला हनुमानजींची पूजा केल्याने भीती, चिंता आणि समस्यांपासून मुक्ती मिळते.
दक्षिण दिशेला बलवान आहेत हनुमानजी!
असाही एक मत आहे की हनुमानजी खूप शक्तिशाली असले तरी दक्षिण दिशेला हनुमानजी जास्त शक्तिशाली होतात. कारण लंकाही दक्षिण दिशेला होती आणि जेव्हा हनुमानजी माता सीतेच्या शोधात दक्षिणेकडे लंकेकडे निघाले तेव्हा प्रत्येक पावलावर त्यांचा विजय झाला. आणि दक्षिणेत प्रचलित असलेल्या दुष्ट राक्षसी शक्तींनाही धडा शिकवला. वेदांमध्ये हनुमानजींच्या शक्ती दक्षिण दिशेला सर्वाधिक ऐकल्या आणि वाचल्या जातात असा उल्लेख आहे. बहुतेक वाईट शक्ती देखील दक्षिणेकडून प्रवेश करतात. दक्षिणाभिमुख हनुमानजीची पूजा केल्याने हनुमानजी भक्तावर प्रसन्न होतात, असे विद्वानांचे मत आहे.
पंचमुखी हनुमानाबद्दलची श्रद्धा
पंचमुखी हनुमानाच्या पाच रूपांची पूजा केली जाते. यामध्ये प्रत्येक चेहरा वेगवेगळ्या शक्तींचे प्रतिनिधित्व करतो. जेव्हा रावणाने प्रभू राम आणि लक्ष्मण यांना कपटाने बंदिस्त केले होते, तेव्हा हनुमानजींनी पंचमुखीचे रूप धारण करून त्यांना अहिरावणापासून मुक्त केले. श्री राम आणि लक्ष्मण हे पाच दिवे एकत्र विझवूनच मुक्त होऊ शकत होते, म्हणूनच हनुमानजींनी पंचमुखीचे रूप धारण केले होते. तो उत्तरेला वराह मुख, दक्षिणेला नरसिंह मुख, पश्चिमेला गरुड मुख, हयग्रीव मुखाग्नी व हनुमान मुख पूर्वेला विराजमान आहे.